Czy popielica wróci do Puszczy Bukowej?

Jedna z popielic wypuszczonych w Sierakowskim Parku Krajobrazowym
Fot. Mirosław Jurczyszyn

Popielica (Glis glis) jest jednym z czterech występujących w Polsce gatunków z rodziny popielicowatych (Gliridae). Zamieszkuje lasy liściaste i mieszane, szczególnie te z dużym udziałem starodrzewi bukowych. Prowadzi głównie nocny i nadrzewny tryb życia. Zwierzę to aktywne jest zaledwie przez kilka miesięcy, najczęściej od maja do października. Pozostałą część roku spędza w podziemnych norach w stanie hibernacji (zobacz też: O popielicy słów kilka... - Biuletyn 1-2/1994).

Została umieszczona w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt” * jako gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia (kategoria NT). Mimo to, przez szereg lat nie spotykała się w Polsce z większym zainteresowaniem zoologów. Brakowało zatem wielu podstawowych informacji np. o występowaniu i wymaganiach siedliskowych tego gatunku. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku pojawiło się nieco więcej danych na temat rozmieszczenia popielicy, wybiórczości siedliskowej, a także przyczyn jej zanikania w Polsce.

W trakcie badania rozmieszczenia popielicy w Polsce, szczególnie intensywne poszukiwania prowadziliśmy w północno-zachodniej części kraju (Pomorze, Wielkopolska, Ziemia Lubuska). Smutnym efektem tych poszukiwań było stwierdzenie, iż popielica wyginęła na niemal wszystkich stanowiskach, z których podawana była jeszcze kilkadziesiąt lat temu. Wiele wskazuje na to, że zanik popielicy na powyższych obszarach spowodowała gospodarka leśna. Wycinanie starych lasów bukowych, przeprowadzane w stosunkowo krótkim czasie na całych powierzchniach naturalnych siedlisk zajmowanych przez lokalne populacje popielic (bez pozostawiania refugiów z nieprzerzedzonym starodrzewiem), uniemożliwiało tym zwierzętom przetrwanie. Po kilkudziesięciu latach warunki na wielu dawnych stanowiskach znów stały się odpowiednie dla popielicy. Niestety, ponowne zasiedlenie nie nastąpiło, gdyż intensywna gospodarka leśna skutecznie wytępiła ten gatunek na prawie całym obszarze północno-zachodniej Polski. Nieliczne miejsca, w których stwierdzono popielicę (dwa stanowiska na Pomorzu i jedno w Wielkopolsce) stanowią izolowane środowiskowo powierzchnie leśne. Spontaniczne przemieszczenie się popielicy z powyższych stanowisk do innych odpowiednich dla niej lasów, odległych choćby o kilka kilometrów, okazuje się niemożliwe ze względu na istniejące bariery (pola, łąki, lasy iglaste).

Na Pomorzu jedyne znane obecnie miejsca występowania popielicy znajdują się w województwie zachodniopomorskim, w Dąbiu i Kocierzu (lasy Nadleśnictwa Resko). Intensywne badania przeprowadzone w ostatnich latach XX wieku, które zaowocowały stwierdzeniami powyższych stanowisk, wykazały obecność w tym regionie wielu potencjalnie odpowiednich dla popielicy lasów. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu gatunek ten był obserwowany na Pomorzu Zachodnim na kilkunastu stanowiskach.

Dla zoologa zajmującego się tym gatunkiem sporym zaskoczeniem jest nieobecność popielicy na rozległych obszarach Puszczy Bukowej pod Szczecinem (ponad 9 tys. ha zwartego drzewostanu), która obfituje w dogodne dla tego zwierzęcia stare liściaste lasy. Nie stwierdzono tu obecności popielicy mimo kilkukrotnie podejmowanych (w latach: 1993, 1994 i 1999) intensywnych poszukiwań. Nie ma też historycznych danych na temat jej występowania (dotyczy to jedynie XIX i XX wieku, gdyż wcześniej nie prowadzono tu badań, po których pozostałby jakiś ślad w literaturze). Sytuacja ta wydaje się dziwna tym bardziej, że stanowiska popielicy były znajdowane wokół Puszczy na sąsiednich obszarach, odległych o kilkadziesiąt kilometrów (około 40-50 km na północny-zachód stanowisko w Dobrej; ok. 70 km na północ - stanowisko w Międzyzdrojach i Zalesiu; ok. 50-60 km na południowy-zachód - stanowisko w Bielinku; ok. 40 km na zachód - stanowisko z końca XIX wieku w Brandenburgii. Wyjaśnienie tej sytuacji leży najprawdopodobniej w historii Puszczy Bukowej. Z przekazów historycznych wynika, że lasy na tym obszarze wycięto w przeszłości doszczętnie (sugeruje to tzw. mapa Lubinusa z XVII w.). Pozbawiono w ten sposób popielice właściwego im środowiska i nie mogły tam przetrwać. Ponowne zasiedlenie odnowionej Puszczy Bukowej nie mogło prawdopodobnie dojść do skutku z powodu braku połączenia tamtejszych buczyn z lasami, w których popielica wciąż jeszcze występowała. Wszystko więc wskazuje na to, iż mamy do czynienia z przykładem wpływu gospodarki wcześniejszej niż XIX- i XX-wieczna (i - mogłoby się wydawać - nie tak intensywnej) na wyginięcie gatunku związanego ze starymi lasami liściastymi i mieszanymi.

Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” już od dawna interesuje się tą grupą zwierząt. Ochrona stanowiska popielic w rezerwacie „Buczyna Szprotawska” było jednym z pierwszych przedsięwzięć naszej organizacji (więcej informacji o tym przedsięwzięciu w artykułach: Buczyna Szprotawska musi zginąć? - Biuletyn 1-2/1994 i Buczyna Szprotawska nie musi zginąć! - Biuletyn 1/1995). Tym razem postanowiliśmy podjąć się zadania wsiedlenia popielicy do lasów Puszczy Bukowej. Nie jest to pomysł zupełnie oryginalny. Zgodnie z uzyskanymi przez nas informacjami, do lasów tych już dwukrotnie próbowano wprowadzić ten gatunek - pierwszy raz przed I wojną światową, drugi w początkach lat sześćdziesiątych XX w. W obu przypadkach wypuszczono jednorazowo po kilka popielic. W świetle obecnej wiedzy o biologii tego gatunku, a także doświadczeń zdobytych przez nas podczas reintrodukcji popielicy w Sierakowskim Parku Krajobrazowym, akcje te miały niewielkie szanse zakończyć się sukcesem. Według naszej opinii, popielice wypuszczone w małej liczbie i bez aklimatyzacji, rozproszyły się po rozległym terenie puszczy i bezpotomnie wyginęły, nie zapoczątkowując nowej populacji.

Reintrodukcja planowana przez nas jest poprzedzona wieloletnimi badaniami pilotażowymi oraz zakończonym sukcesem wsiedleniem popielic na teren Sierakowskiego Parku Krajobrazowego. W Puszczy Bukowej będziemy wsiedlać grupy zwierząt pochodzące z rozrodu popielic odłowionych z populacji zamieszkujących północ Polski. Zwierzęta będą aklimatyzowane, a następnie zaopatrzone w obroże z nadajnikami radiotelemetrycznymi (umożliwiającymi śledzenie ich losów oraz kontrolowanie rozwoju utworzonej populacji) i wypuszczone na wolność w środowiskach leśnych optymalnych dla życia popielic. Realizacji projektu będą towarzyszyć działania edukacyjne i promujące ideę zachowania oraz ochrony bioróżnorodności.

Oczywiście w kolejnych numerach Biuletynu będziemy informować o przebiegu i rezultatach naszych prac. Co prawda udało się nam już pozyskać większość funduszy umożliwiających jego realizację, wciąż jednak brakuje środków na niektóre zadania. Jeśliby więc jakieś osoby lub firmy chciały wesprzeć to przedsięwzięcie - prosimy o kontakt. Każda, nawet bardzo niewielka pomoc może zaważyć na powodzeniu tego ambitnego i obiecującego projektu.

Mirosław Jurczyszyn
Ewa Zgrabczyńska

Do tej pory projekt wsiedlenia popielicy w Puszczy Bukowej zdecydowały się wesprzeć: Program Małych Dotacji Globalnego Funduszu Środowiska (GEF/SGP, UNDP), Fundacja EkoFundusz, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznański Ogród Zoologiczny, Wielkopolski Urząd Wojewódzki oraz Zarząd Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego.