Piękność w puch ubrana

„...Życie odśpiewało pieśń wielką wiosenną
i nie mogło jej skończyć. Jak tu wyrazić moc uczuć,
które wezbrały tak potężnie, że nie zmieszczą się
w żadnej postaci i są niewypowiedziane?...”
Adolf Dygasiński, „Gody życia”

Bo też i jest coś magicznego w wiośnie. Po jesiennej słocie i chłodzie zimy z utęsknieniem na nią czekamy, wypatrując bacznie pierwszych symptomów zwiastujących jej nadejście. Dla jednych jest to klangor powracających żurawi, dla innych puszyste kwiaty wierzb, powszechnie kotkami lub baziami zwane. Są też tacy, dla których o wiośnie świadczą barwne kwiaty przebiśniegów, zawilców, złoci, kokoryczy i przylaszczek zdobiących lasy liściaste. A wszystko to przy akompaniamencie rozśpiewanej ptasiej gawiedzi. Jakże ubogie zdają się być bory. Bardzo często w ich ostępach zalega jeszcze śnieg. Smutno wyglądają płaty borówki brusznicy, której pędy pozbawione są liści. Zdawać by się mogło, że wiosna nie zawitała w te iglaste mateczniki. A jednak i tutaj życie budzi się ze snu. Może nie tak dynamicznie jak w grądach, buczynach czy łęgach; może nie tak żywiołowo i krzykliwie; może mniej barwnie i strojnie... Ale w tej prostocie, pokorze i skromności można odnaleźć najpiękniejsze klejnoty wiosny – sasanki otwarte (Pulsatilla patens)*. Ze względu na ich rzadkie występowanie nie jest to jednak łatwe...

Sasanki otwarte są hemikryptofitami, czyli roślinami, których pączki odnowieniowe znajdują się na powierzchni gleby. Z pąków tych wczesną wiosną jako pierwsze rozwijają się duże kwiaty, których średnica dochodzi do sześciu centymetrów. Początkowo są one zwieszone i dzwonkowate, później wznoszą się ku górze i szeroko otwierają. Okwiat jest pojedynczy, złożony z sześciu fioletowych lub niebiesko-fioletowych działek, które kontrastują z licznymi, znacznie krótszymi żółtymi pręcikami. Cechą charakterystyczną u wszystkich gatunków sasanek jest stałe wydłużanie się szyjek słupków, zarówno w trakcie kwitnienia, jak i dojrzewania owoców. W efekcie przekształcają się one w piórkowate, lekkie aparaty lotne, które przy wykorzystaniu wiatru (anemochoria) umożliwiają przenoszenie jednonasiennych niełupek na odległość. Sasanka otwarta kwitnie od marca do maja. Kwiaty zapylane są przez owady, głównie błonkówki i muchówki, sporadycznie chrząszcze. Samozapylenie u tego gatunku jest bardzo rzadkie. Liście, przypominające nać marchwi, wyrastają dopiero pod koniec okresu kwitnienia i obumierają jesienią, pozostając nadal złączone z rośliną. Ich rozkład, zwłaszcza części nasadowych, trwa bardzo długo, nawet kilka lat – tym samym stanowią one osłonę dla pąków odnowieniowych. Cechą charakterystyczną sasanek, niezależnie od gatunku, jest gęste i srebrzyste owłosienie łodygi, liści łodygowych oraz zewnętrznej strony płatków. Sasanka otwarta preferuje suche, piaszczyste i ubogie gleby o odczynie kwaśnym. Rośnie w miejscach prześwietlonych. Najczęściej są to: bory sosnowe i ich skraje, zręby, pasy przeciwpożarowe i pożarzyska. Jej obecny zasięg geograficzny obejmuje środkową Europę, Azję i Amerykę Północną. Stanowiska reliktowe znajdują się m.in. w Skandynawii, na Łotwie i w Estonii. W Polsce najwięcej stanowisk znajduje się w północno-wschodniej części kraju w województwach: warmińsko-mazurskim, podlaskim i mazowieckim. W obrębie gatunku wyróżniono podgatunek sasankę Tekli (Pulsatilla patens ssp. teklae), różniący się nieznacznie liśćmi odziomkowymi.

Rodzaj sasanka (Pulsatilla) oprócz sasanki otwartej reprezentowany jest we florze polskiej jeszcze przez 5 gatunków. Najczęstszym, mającym nadal liczne stanowiska, jest sasanka łąkowa (P. pratensis), która preferuje zbiorowiska trawiaste, zwłaszcza murawy kserotermiczne. Spotyka się ją również na skrajach borów sosnowych i w partiach przykrawędziowych dolin dużych rzek. Cechą charakterystyczną, odróżniającą ten gatunek od pozostałych, są zwisające przez cały okres kwitnienia dzwonkowate jasnofioletowe kwiaty. W obrębie gatunku wyróżniono podgatunek P. p. ssp. nigricans odznaczający się ciemno- fioletowym kolorem kwiatów. Znacznie rzadsza jest sasanka wiosenna (P. vernalis), która w górach rośnie na murawach, zaś na niżu w obrębie borów sosnowych. Roślina ta nie występuje we wschodniej Polsce. Gatunkiem, który wyginął na terenie kraju jest sasanka zwyczajna (P. vulgaris). Wyłącznie z obszarami górskimi związane są sasanka alpejska (P. alpina) i sasanka słowacka (P. slavica), przy czym ostatni z tych gatunków jest endemitem zachodniokarpackim i rośnie wyłącznie w Tatrach, w wąwozie Korycińska Wielkie. Sasanki, zwłaszcza te występujące na niżu, tworzą bardzo łatwo mieszańce międzygatunkowe.

Wszystkie gatunki sasanek objęte są ochroną ścisłą i należą do roślin w mniejszym lub większym stopniu zagrożonych. Sasanki – otwarta, słowacka, wiosenna i zwyczajna figurują w Polskiej czerwonej księdze roślin. Dodatkowo otwarta i słowacka objęte są Konwencją Berneńską, przy czym sasanka otwarta wymieniona jest też w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, czyli dla jej ochrony państwa członkowskie Unii Europejskiej winny tworzyć obszary Natura 2000.

Sasanki są roślinami trującymi. Zawarta w nich protoanemonina działa silnie drażniąco i może przy zetknięciu ze skórą wywoływać odczyny alergiczne (rumień, pokrzywka, świąd). W trakcie suszenia powstaje anemonina, która traci właściwości drażniące. Sasanki jako ziele (Herba Pulsatilla) stosowane były jako napar, który w wyniku miejscowego przekrwienia skóry łagodził nerwobóle i bóle reumatyczne. Ze względu na obecność saponin ziele stosowano jako środek wykrztuśny. Obecnie wykorzystywane jest w homeopatii.

Michał Falkowski
Zakład Botaniki
Akademia Podlaska w Siedlcach

*) Nazwa Pulsatilla odnosi się do dzwonkowatego kształtu kwiatów; łacińskie słowo pulso oznacza – dzwonię, stukam lub uderzam. Drugi człon nazwy patens oznacza – otwarty, stojący otworem i wywodzi się z łacińskiego páteo, czyli stoję otworem, otwieram się.

Renata i Marek Kosińscy
Bank fotografii - przyroda, krajobraz, architektura
www.kosinscy.pl
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript." mce_' + path + '\'' + prefix + ':' + addy69009 + '\'>'+addy_text69009+'<\/a>'; //-->
tel.: 601 291 355