Pod znakiem jaskółki

Wiele naszych działań i projektów wspieranych jest przez hojnych sponsorów, zarówno przedsiębiorstwa jak i osoby prywatne. Ponieważ chcemy w jakiś sposób podziękować im za bezinteresowną pomoc, w tym roku postanowiliśmy rozpocząć akcję corocznego przyznawania prestiżowego tytułu najbardziej zasłużonym darczyńcom i szczególnie honorować ich zaangażowanie w ochronę polskiej przyrody. Będą oni otrzymywać od nas specjalny certyfikat informujący o zasługach oraz prawo do posługiwania się znakiem Mecenas Ochrony Przyrody na dany rok. Może to mieć znaczenie przy promowaniu proprzyrodniczego wizerunku firmy, instytucji czy osób prywatnych. Mamy nadzieję, że akcja znajdzie uznanie w oczach wszystkich, którym zależy na tym, aby pośród rozwijającej się cywilizacji zostało jeszcze miejsce dla kwitnących kwiatów, ptasich gniazd i rechotania żab.

Przy okazji pragniemy przedstawić pierwszych Mecenasów Ochrony Przyrody. Zostały nimi: Oddział Regionalny Banku PKO BP SA w Poznaniu, Bacardi-Martini Polska Sp. z o.o. i Wavin-Metalplast Buk Sp. z o.o. Zaufali naszemu doświadczeniu i powierzyli nam środki na realizację działań związanych z ochroną przyrody. Dziękujemy!

Serdecznie zapraszamy inne firmy, instytucje, szkoły i osoby prywatne do wstępowania w szeregi Mecenasów. Pokażmy, że stać nas na to, by zadbać o resztki otaczającej nas dzikiej przyrody.

Anna Grebieniow

Czy popielica wróci do Puszczy Bukowej?

Jedna z popielic wypuszczonych w Sierakowskim Parku Krajobrazowym
Fot. Mirosław Jurczyszyn

Popielica (Glis glis) jest jednym z czterech występujących w Polsce gatunków z rodziny popielicowatych (Gliridae). Zamieszkuje lasy liściaste i mieszane, szczególnie te z dużym udziałem starodrzewi bukowych. Prowadzi głównie nocny i nadrzewny tryb życia. Zwierzę to aktywne jest zaledwie przez kilka miesięcy, najczęściej od maja do października. Pozostałą część roku spędza w podziemnych norach w stanie hibernacji (zobacz też: O popielicy słów kilka... - Biuletyn 1-2/1994).

Została umieszczona w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt” * jako gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia (kategoria NT). Mimo to, przez szereg lat nie spotykała się w Polsce z większym zainteresowaniem zoologów. Brakowało zatem wielu podstawowych informacji np. o występowaniu i wymaganiach siedliskowych tego gatunku. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku pojawiło się nieco więcej danych na temat rozmieszczenia popielicy, wybiórczości siedliskowej, a także przyczyn jej zanikania w Polsce.

W trakcie badania rozmieszczenia popielicy w Polsce, szczególnie intensywne poszukiwania prowadziliśmy w północno-zachodniej części kraju (Pomorze, Wielkopolska, Ziemia Lubuska). Smutnym efektem tych poszukiwań było stwierdzenie, iż popielica wyginęła na niemal wszystkich stanowiskach, z których podawana była jeszcze kilkadziesiąt lat temu. Wiele wskazuje na to, że zanik popielicy na powyższych obszarach spowodowała gospodarka leśna. Wycinanie starych lasów bukowych, przeprowadzane w stosunkowo krótkim czasie na całych powierzchniach naturalnych siedlisk zajmowanych przez lokalne populacje popielic (bez pozostawiania refugiów z nieprzerzedzonym starodrzewiem), uniemożliwiało tym zwierzętom przetrwanie. Po kilkudziesięciu latach warunki na wielu dawnych stanowiskach znów stały się odpowiednie dla popielicy. Niestety, ponowne zasiedlenie nie nastąpiło, gdyż intensywna gospodarka leśna skutecznie wytępiła ten gatunek na prawie całym obszarze północno-zachodniej Polski. Nieliczne miejsca, w których stwierdzono popielicę (dwa stanowiska na Pomorzu i jedno w Wielkopolsce) stanowią izolowane środowiskowo powierzchnie leśne. Spontaniczne przemieszczenie się popielicy z powyższych stanowisk do innych odpowiednich dla niej lasów, odległych choćby o kilka kilometrów, okazuje się niemożliwe ze względu na istniejące bariery (pola, łąki, lasy iglaste).

Na Pomorzu jedyne znane obecnie miejsca występowania popielicy znajdują się w województwie zachodniopomorskim, w Dąbiu i Kocierzu (lasy Nadleśnictwa Resko). Intensywne badania przeprowadzone w ostatnich latach XX wieku, które zaowocowały stwierdzeniami powyższych stanowisk, wykazały obecność w tym regionie wielu potencjalnie odpowiednich dla popielicy lasów. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu gatunek ten był obserwowany na Pomorzu Zachodnim na kilkunastu stanowiskach.

Dla zoologa zajmującego się tym gatunkiem sporym zaskoczeniem jest nieobecność popielicy na rozległych obszarach Puszczy Bukowej pod Szczecinem (ponad 9 tys. ha zwartego drzewostanu), która obfituje w dogodne dla tego zwierzęcia stare liściaste lasy. Nie stwierdzono tu obecności popielicy mimo kilkukrotnie podejmowanych (w latach: 1993, 1994 i 1999) intensywnych poszukiwań. Nie ma też historycznych danych na temat jej występowania (dotyczy to jedynie XIX i XX wieku, gdyż wcześniej nie prowadzono tu badań, po których pozostałby jakiś ślad w literaturze). Sytuacja ta wydaje się dziwna tym bardziej, że stanowiska popielicy były znajdowane wokół Puszczy na sąsiednich obszarach, odległych o kilkadziesiąt kilometrów (około 40-50 km na północny-zachód stanowisko w Dobrej; ok. 70 km na północ - stanowisko w Międzyzdrojach i Zalesiu; ok. 50-60 km na południowy-zachód - stanowisko w Bielinku; ok. 40 km na zachód - stanowisko z końca XIX wieku w Brandenburgii. Wyjaśnienie tej sytuacji leży najprawdopodobniej w historii Puszczy Bukowej. Z przekazów historycznych wynika, że lasy na tym obszarze wycięto w przeszłości doszczętnie (sugeruje to tzw. mapa Lubinusa z XVII w.). Pozbawiono w ten sposób popielice właściwego im środowiska i nie mogły tam przetrwać. Ponowne zasiedlenie odnowionej Puszczy Bukowej nie mogło prawdopodobnie dojść do skutku z powodu braku połączenia tamtejszych buczyn z lasami, w których popielica wciąż jeszcze występowała. Wszystko więc wskazuje na to, iż mamy do czynienia z przykładem wpływu gospodarki wcześniejszej niż XIX- i XX-wieczna (i - mogłoby się wydawać - nie tak intensywnej) na wyginięcie gatunku związanego ze starymi lasami liściastymi i mieszanymi.

Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” już od dawna interesuje się tą grupą zwierząt. Ochrona stanowiska popielic w rezerwacie „Buczyna Szprotawska” było jednym z pierwszych przedsięwzięć naszej organizacji (więcej informacji o tym przedsięwzięciu w artykułach: Buczyna Szprotawska musi zginąć? - Biuletyn 1-2/1994 i Buczyna Szprotawska nie musi zginąć! - Biuletyn 1/1995). Tym razem postanowiliśmy podjąć się zadania wsiedlenia popielicy do lasów Puszczy Bukowej. Nie jest to pomysł zupełnie oryginalny. Zgodnie z uzyskanymi przez nas informacjami, do lasów tych już dwukrotnie próbowano wprowadzić ten gatunek - pierwszy raz przed I wojną światową, drugi w początkach lat sześćdziesiątych XX w. W obu przypadkach wypuszczono jednorazowo po kilka popielic. W świetle obecnej wiedzy o biologii tego gatunku, a także doświadczeń zdobytych przez nas podczas reintrodukcji popielicy w Sierakowskim Parku Krajobrazowym, akcje te miały niewielkie szanse zakończyć się sukcesem. Według naszej opinii, popielice wypuszczone w małej liczbie i bez aklimatyzacji, rozproszyły się po rozległym terenie puszczy i bezpotomnie wyginęły, nie zapoczątkowując nowej populacji.

Reintrodukcja planowana przez nas jest poprzedzona wieloletnimi badaniami pilotażowymi oraz zakończonym sukcesem wsiedleniem popielic na teren Sierakowskiego Parku Krajobrazowego. W Puszczy Bukowej będziemy wsiedlać grupy zwierząt pochodzące z rozrodu popielic odłowionych z populacji zamieszkujących północ Polski. Zwierzęta będą aklimatyzowane, a następnie zaopatrzone w obroże z nadajnikami radiotelemetrycznymi (umożliwiającymi śledzenie ich losów oraz kontrolowanie rozwoju utworzonej populacji) i wypuszczone na wolność w środowiskach leśnych optymalnych dla życia popielic. Realizacji projektu będą towarzyszyć działania edukacyjne i promujące ideę zachowania oraz ochrony bioróżnorodności.

Oczywiście w kolejnych numerach Biuletynu będziemy informować o przebiegu i rezultatach naszych prac. Co prawda udało się nam już pozyskać większość funduszy umożliwiających jego realizację, wciąż jednak brakuje środków na niektóre zadania. Jeśliby więc jakieś osoby lub firmy chciały wesprzeć to przedsięwzięcie - prosimy o kontakt. Każda, nawet bardzo niewielka pomoc może zaważyć na powodzeniu tego ambitnego i obiecującego projektu.

Mirosław Jurczyszyn
Ewa Zgrabczyńska

Do tej pory projekt wsiedlenia popielicy w Puszczy Bukowej zdecydowały się wesprzeć: Program Małych Dotacji Globalnego Funduszu Środowiska (GEF/SGP, UNDP), Fundacja EkoFundusz, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznański Ogród Zoologiczny, Wielkopolski Urząd Wojewódzki oraz Zarząd Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego.

„Salamandra” po raz trzeci nagrodzona na POLEKO

W tym roku stoisko „Salamandry” na POLEKO było poświęcone ochronie dzikich zwierząt żyjących w miastach
Fot. Radosław Jaros

21 listopada podczas Międzynarodowych Targów Ekologicznych POLEKO został rozstrzygnięty konkurs Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na najlepszą kampanię edukacyjną podczas Targów.

Po raz trzeci z rzędu zwycięzcą konkursu zostało Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”. Po raz pierwszy - w 2000 r. - „Salamandra” wygrała ten konkurs organizując stoisko poświęcone ochronie nietoperzy. W 2001 r. laur zwycięstwa przypadł Towarzystwu za kampanię dotyczącą ochrony przyrody na terenach wiejskich (obejmowała ona nie tylko stoisko targowe, ale także prezentacje filmów, cykl prelekcji i konkurs dla odwiedzających Targi).

W tym roku PTOP „Salamandra” wykorzystywało POLEKO do propagowania ochrony przyrody w miastach. Na stoisku prowadzonym przez Towarzystwo można się było zapoznać z najskuteczniejszymi metodami ochrony ptaków, nietoperzy i innych zwierząt żyjących w naszym sąsiedztwie. Czynny był punkt konsultacyjny, w którym porad udzielali specjaliści. Można też było otrzymać odpowiednie publikacje, obejrzeć film prezentujący doświadczenia Holendrów w ochronie przyrody w ich aglomeracjach, wziąć udział w kilku konkursach...

W tym roku PTOP „Salamandra” nie jest jedynym zdobywcą pierwszego miejsca. Równorzędną nagrodę zdobyła firma ABRYS za zorganizowanie IV Ogólnopolskiego Forum Edukacji Ekologicznej EKO MEDIA FORUM, w ramach którego różne organizacje i instytucje miały możliwość zaprezentowania swoich ofert związanych z edukacją ekologiczną. Również PTOP „Salamandra” współuczestniczyło w Forum, prezentując wystawę pokonkursową Ogólnopolskiego Konkursu Fotografii Przyrodniczej FOTO-EKO 2002 (zobacz: FOTO-EKO po raz jedenasty).

Andrzej Kepel

Pomóżmy naszym łąkom

Wolontariusze z Łódzkiego Koła „Salamandry” podczas prac na łące w Tadzinie
Fot. Michał Stopczyński

Doliny rzek na niżu od zawsze były chętnie wykorzystywane przez człowieka. Urodzajność gleb, dobre warunki wilgotnościowe oraz dostęp do wody spowodowały, że większość z nich została zagospodarowana jako łąki i pastwiska. W ciągu wieków to sztuczne środowisko zostało zasiedlone przez wiele dzikich gatunków roślin i zwierząt, stając się jednym z najcenniejszych ekosystemów półnaturalnych.

Niestety, obserwujemy w Polsce systematyczny zanik tego typu siedlisk. Po części jest to powodowane zbyt intensywną gospodarką rolną, związaną z nieprawidłowo przeprowadzanymi melioracjami i innymi zabiegami agrotechnicznymi. Czasami mamy też do czynienia z niszczącą eksploatacją pokładów torfu. Jednak obecnie najbardziej powszechną przyczyną kurczenia się powierzchni wilgotnych łąk jest zaniechanie ich użytkowania, spowodowane niską opłacalnością ekstensywnej gospodarki. W rezultacie na terenach tych dochodzi do spontanicznego procesu sukcesji, objawiającego się zarastaniem łąk trzciną, następnie krzewami i drzewami. Skutki obu tych zjawisk można powstrzymać wyłącznie poprzez aktywne działania.

Prowadzenie czynnej ochrony na intensywnie wykorzystywanych obszarach jest praktycznie niemożliwe, gdyż z zasady stoi ono w sprzeczności z interesami ich właścicieli czy zarządców. Porzucone łąki zaś, o ile nie zajmują olbrzymich areałów, jak ma to miejsce np. w dolinie Biebrzy czy Narwi, mogą stać się wdzięcznym obiektem, chronionym nawet przez niewielkie organizacje ekologiczne czy też nieformalne grupy miłośników przyrody.

Do podstawowych problemów, z którymi możemy się spotkać przy rozpoczęciu działań, należy przede wszystkim przekonanie właściciela łąki do naszych racji. W przypadku pozytywnych uzgodnień, zakres pozostałych prac sprowadzać się będzie głównie do regularnego koszenia, zbierania i zagospodarowania siana oraz ewentualnie do korekty działania systemu melioracji (np. do zasypania rowu melioracyjnego czy wybudowania zastawki). W przypadku obiektów niewielkich, prace te zazwyczaj nie wymagają ani dużych nakładów finansowych, ani dużego wysiłku. Jednak zawsze należy pamiętać, aby wykonywać je w uzgodnieniu z doświadczonym specjalistą, znającym specyfikę terenu, typologię łąk oraz fenologię zamieszkujących je gatunków roślin i zwierząt. To on powinien wskazać, w jakim momencie należy kosić łąkę, ile razy w ciągu roku i w jaki sposób.

Kukułka szerokolistna jest storczykiem coraz rzadszym w okolicach Łodzi
Fot. Michał Stopczyński

Łódzkie Koło PTOP „Salamandra”, wraz z Dyrekcją Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, rozpoczęło realizację programu ratowania najcenniejszych łąk na terenie tego Parku. Pierwszym obiektem naszych zainteresowań stała się niewielka i bardzo urokliwa polana wśród lasów łęgowych uroczyska Tadzin-Szymaniszki. Położona nad rzeką Mrożycą łąka już od kilku lat była nieużytkowana, zatem administracja leśna, zgodnie z zasadami gospodarczymi, przeznaczyła ją do zalesienia. Na szczęście, dzięki naszym wysiłkom i dobrej woli wszystkich stron, udało się uzgodnić projekt ochrony tego cennego obiektu. Zdecydowano, że zostanie on zaproponowany do objęcia ochroną jako użytek ekologiczny. Stosowną dokumentację i wniosek przygotowała Dyrekcja PKWŁ. W bieżącym roku skoszono zarastającą łąkę (była to niemal ostatnia chwila, aby uratować jej ginące walory), powiększając ją nawet o kilkaset m².

Głównym argumentem przemawiającym za ochroną łąki w Tadzinie jest ratowanie występującej tam kukułki szerokolistnej (Dactylorhiza majalis) - coraz rzadszego w okolicach Łodzi storczyka. Stałe obserwacje tego gatunku na łące wskazywały, że wraz z postępującą sukcesją, liczba jego osobników z roku na rok spadała. Doświetlenie polany pomoże także innym rzadkim w Parku gatunkom. Wskaźnikiem powodzenia będzie też wzrost liczebności jaszczurek zwinek (Lacerta agilis) oraz efektownych pająków, tygrzyków paskowanych (Argiope bruennichii) - oba gatunki są chronione i stosunkowo łatwe do obserwacji. Liczymy na to, że „uporządkowanie” łąki zachęci okolicznych gospodarzy do ponownego pozyskiwania z niej paszy - wówczas osiągnęlibyśmy pełny sukces *. Jeśli się to nie uda, będziemy się starali zainteresować ich chociaż odbiorem „naszego” siana. Jeszcze w tym roku ŁK PTOP „Salamandra” ma zamiar rozpocząć ochronę innych łąk w PKWŁ, a w przyszłości rozszerzyć swe działania poza granice Parku i objąć opieką najcenniejsze łąki okolic Łodzi - m.in. stanowisko niezwykle rzadkiego (umieszczonego w „Polskiej czerwonej księdze roślin” w kategorii VU - narażone na wyginięcie) storczyka - lipiennika Loesela (Liparis loeselii).

Michał Stopczyński