W krainie ostatnich żyjących smoków

Park Narodowy Komodo (PKA Balai Taman Nasional Komodo) utworzono 6 marca 1980 roku. Obejmuje on 29 małych wysp rozrzuconych po morzu Flores wraz z trzema cieśninami. Kluczową rolę odgrywają w nim trzy największe wyspy: Komodo, Rinca oraz Padar. Kraina ta jest jednym z wielu parków narodowych na terenie Indonezji, a jednak wyróżnia się na tle innych tego typu lokalizacji. Jest to bowiem jedyne na świecie miejsce, gdzie możemy spotkać wyjątkowy endemiczny gatunek największej na świecie jaszczurki – warana z Komodo (Varanus komodoensis), zwanego często smokiem.

Pierwsze historyczne wzmianki na temat istnienia waranów z Komodo sięgają początku XX wieku. W 1910 roku holenderski porucznik Jacques Karel Henri van Steyn van Hensbroek miał ponoć usłyszeć plotki na temat „lądowego krokodyla” żyjącego na wyspie. W 1912 roku dyrektor muzeum zoologicznego na Jawie opublikował pierwszą wzmiankę na temat tych gadów, po otrzymaniu od porucznika zdjęcia oraz skóry zwierzęcia. W 1927 roku pierwsze smoki pojawiły się w Europie – trafiając do londyńskiego zoo. Ciekawostką jest, że ponad pół wieku temu pierwszą osobą, która uwieczniła warany na taśmie filmowej był znany na całym świecie brytyjski biolog, podróżnik, twórca wielu filmów dokumentalnych – Sir David Attenborough. Dlatego jego imieniem, po 60 latach od pierwszego sfilmowania tych zwierząt, nazwano zagrodę z waranami w londyńskim zoo.

Płynąc łodzią po floreskim morzu, zmierzając w jedno z najgorętszych miejsc w sercu Indonezji, mamy wrażenie odkrywania zaginionego świata niczym bohaterowie przygód Artura Conana Doyla, a widok samych wysp przypomina krajobrazy z parku jurajskiego. To właśnie tutaj żyją warany z Komodo – osiągające trzy metry długości i ważące do 160 kilogramów, największe na świecie jaszczurki. Istnieją naukowe hipotezy, że warany mogą rosnąć nieustannie przez całe życie, nie mają bowiem limitu swojego rozmiaru. Dojrzałość osiągają w wieku 8–9 lat, dożywając nawet do 30. Obecnie ich liczbę szacuje się na 2884 osobniki (Wyspa Komodo 77+/-5, Wyspa Rinca 59+/-4 − stan na rok 2017).

Ponad połowę wyspy stanowią wzgórza z sawanną oraz tropikalne lasy, pozostały obszar to nadbrzeżne lasy mangrowe. Do obserwacji gadów w porze suchej należy wybrać moment ich aktywności, najlepiej wczesnym rankiem lub popołudniem, gdy temperatura nieznacznie się obniża. W ciągu dnia jaszczurki wybierają zacienione miejsca, szukając schronienia przed wysoką temperaturą. Ze względu na swoje rozmiary zdominowały tutejszy ekosystem, żywiąc się żyjącymi na wyspie ssakami, ptakami oraz bezkręgowcami. Warany są stuprocentowymi mięsożercami. Przez wiele lat uważane były wyłącznie za padlinożerców, okazuje się jednak, że są niemal doskonałymi myśliwymi. Żywią się dzikami (Sus scrofa), sambarami sundajskimi (Rusa timorensis), makakami krabożernymi (Macaca fascicularis), rodzimym gatunkiem nogala (Megapodius reinwardt), niekiedy wołami domowymi (Bubalus bubalis) oraz rzadko kozami, na które polują w ludzkich osadach. Mają doskonały węch, dzięki któremu potrafią wyczuć ofiarę z nieomal 10 kilometrów. Na lądzie poruszają się z szybkością do 20 km\h, a w poszukiwaniu pokarmu skłonne są do nurkowania nawet na głębokość 4,5 metra. Uderzeniem ogona potrafią skręcić kark dzikiej świni, a ruchome obiekty dostrzegają nawet z 300 metrów! To nie koniec ich wyjątkowych zdolności. W ślinie tych zwierząt znajduje się od 50 do 80 rodzajów bakterii, z czego 93% jest patogennych. Długo wierzono, że to właśnie ślina infekuje ranę i przyczynia się do śmierci ugryzionej ofiary. Jednakże w 2003 roku odkryto kolejną niezwykłą właściwość tych gadów – są jadowite! Australijscy naukowcy stwierdzili obecność gruczołów jadowych ukrytych w ich dziąsłach. Dokładne badania pozwoliły stwierdzić, że produkowana przez nie toksyna jest silnym antykoagulantem powodującym zwiększone krwawienie w miejscu ugryzienia. Odkrycie to dało waranom z Komodo kolejne zwycięstwo, stawiając je na pierwszym miejscu w kategorii rekordów, tym razem jako największe jadowite zwierzę świata.

Warany polują w nietypowy dla jaszczurek sposób. Potrafią godzinami czekać w zasadzce na nadchodzącą ofiarę. Czasami wystarczy jedno ugryzienie, aby smok zamienił się w cierpliwego łowcę, który śledzi ofiarę do czasu, aż straci ona wszystkie siły, stając się łatwym łupem. Większa zdobycz jest pożerana w częściach, natomiast mniejsze w całości. Obficie produkowana wtedy ślina ułatwia waranom połknięcie zdobyczy. Proces ten trwa od 15 do 25 minut. Podczas jednego posiłku waran potrafi zjeść porcję odpowiadającą 80% wagi swojego ciała, dlatego też średnio jeden posiłek miesięcznie wystarcza na przetrwanie całego roku. Podczas pożerania zdobyczy obowiązuje hierarchia. Największe osobniki jedzą pierwsze. Dominacja ustalana jest przez swego rodzaju zapasy, nierzadko kończące się śmiercią słabszego gada.

Okres rozrodczy waranów przypada pomiędzy majem a sierpniem, jaja zostają złożone we wrześniu, a ich inkubacja trwa 7–8 miesięcy. Samica składa około 20 jaj w specjalnie wykopanym przez siebie gnieździe. Podczas inkubacji samica zaciekle go broni. Młode wykluwają się w okolicy kwietnia, ważąc zaledwie 100 gramów przy 40 cm długości ciała. Narażone są na kanibalistyczne ataki pobratymców, dlatego do czasu osiągnięcia odpowiednich rozmiarów i wagi żyją wśród koron drzew. W tym czasie żywią się owadami, drobnymi bezkręgowcami, gekonami oraz jajami ptaków.

Warany z Komodo nie mają naturalnych wrogów. Ich jedyne zagrożenie stanowi człowiek. Bo choć wszelkie polowania na terenie Parku Narodowego Komodo są od wielu lat zakazane, to niestety na kilku wyspach nienależących do parku wciąż dochodzi do nielegalnego pozyskiwania drogocennych części ciała tych gadów, sprzedawanych na czarnym rynku jako amulety.

Od kilkunastu lat władze Parku Narodowego Komodo starają się chronić ten zagrożony gatunek. Turyści przybywający na wyspę mogą ją zwiedzać tylko pod opieką wykwalifikowanych strażników, a pływanie i snorkeling są możliwe w specjalnie wyznaczonych miejscach. Ze względu na popularność wielkich gadów realnym zagrożeniem jest rosnąca liczba turystów, a co za tym idzie, większa presja na ekosystem oraz jego zanieczyszczenie. Pozostaje nadzieja, że zrównoważone zarządzanie parkiem pozwoli na ochronę tych wspaniałych i unikatowych zwierząt.

Wczesną wiosną tego roku (27 marca 2019) indonezyjska policja aresztowała grupę dziewięciu mężczyzn podejrzanych o nielegalny odłów 40 waranów z Komodo, które zamierzano przemycić poza granice Parku i sprzedać azjatyckim nabywcom (z ciał gadów preparowane są substancje uważane w indonezyjskiej medycynie tradycyjnej za lecznicze). Cena jednego osobnika na czarnym rynku dochodzi do 35 tys. dolarów. Po tym incydencie rząd Indonezji zdecydował, że przez cały 2020 rok wyspa Komodo będzie niedostępna dla turystów. Celem tak drastycznych obostrzeń jest ochrona zagrożonego gatunku. Ma to również pomóc w zwiększeniu populacji waranów, zbadaniu ich siedlisk, a także nasadzeniu nowych endemicznych drzew na terenie wyspy. Dobrą wiadomością dla osób wybierających się do Indonezji jest zamiar udostępnienia dwóch pozostałych wysp – Rinca oraz Padar – na których również można obserwować warany.

Tekst i zdjęcia: Przemysław Zdunek
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.