Trujące ryby

Na świecie żyje ponad 400 gatunków ryb, których spożycie może wywołać u człowieka niezwykle poważne zatrucia pokarmowe lub nawet zakończyć się śmiercią. Skutkami działania rybich trucizn na człowieka są: odrętwienie, duszności, krwotoki oraz pełny paraliż ciała.

Fot. Rudi Stankiewicz

Przeprowadzone badania naukowe wykazały, że przyczyną wielu zatruć prowadzących do niebezpiecznych powikłań jest spożywanie ryb, które zjadły bardzo małe pierwotniaki (o wielkości od 0,05 do 0,15 mm), zawierające w sobie bardzo silną truciznę o nazwie gambiertoksyna. Trucizna ta dla odmiany jest zupełnie nieszkodliwa dla spożywających ją ryb, ale w ich przewodzie pokarmowym, gdzie zostaje poddana działaniu skomplikowanych procesów trawiennych przekształca się dodatkowo w jeszcze bardziej toksyczną substancję – ciguatoksynę, która niestety odkłada się i kumuluje w mięsie ryb. Stężona ciguatoksyna w proporcji 10 mikrogramów¹ przypadających na jeden kilogram ryby stanowi już dawkę niebezpieczną dla dorosłego człowieka. Jednak najsilniejszą truciznę posiadają w sobie ryby z rodziny kolcobrzuchowatych² (Tetraodontidae), której 0,6 mikrograma wystarcza do zabicia człowieka, dlatego śmiertelność ludzi przy zatruciach kolcobrzuchowatymi wynosi ok. 50%. Inne ryby z rodziny cefalowatych (Mugilidae) i rogatnicowatych (Balistidae) powodują na szczęście dużo mniejszą śmiertelność wynoszącą od 1 do ok. 10% stwierdzonych przypadków.

Po zjedzeniu szczupaka albo lina mogą wystąpić objawy klasycznego zatrucia pokarmowego
Fot. Rudi Stankiewicz

Poważne zatrucia pokarmowe mogą wystąpić również po zjedzeniu makreli (Scomber scombrus), która ma w sobie trującą skombrotoksynę, będącą mieszaniną wielu związków chemicznych powstających w czasie bakteryjnego rozkładu tkanki skórnej i mięśniowej złowionych i przechowywanych w zbyt wysokiej temperaturze ryb. Do typowych objawów zatrucia skombrotoksyną należ zaliczyć: kołatanie serca, silne bóle głowy, wymioty oraz wysypkę skórną, a dolegliwości, w zależności od indywidualnych cech organizmu, mogą występować nawet do 8 dni od chwili zatrucia. Dlatego uważa się, że makrele powinny być zamrażane natychmiast po złowieniu.

Wśród przedstawicieli krajowej ichtiofauny znajdują się również ryby, po zjedzeniu których (ewentualnie ich ikry lub krwi) może wystąpić klasyczne zatrucie pokarmowe. Są to np.: brzana (Barbus barbus), szczupak (Esox lucius), węgorz (Anguilla anguilla) oraz lin (Tinca tinca). Jedynie mięso brzany wykazuje właściwości stricte toksyczne, ale wyłącznie w okresie jej tarła, które przypada na czerwiec. Ryba ta ma również trującą ikrę, a właściwie jej otoczkę. Objawy zatrucia jej mięsem występują w przedziale od kilku minut do nawet kilkudziesięciu godzin. Początkowym symptomem jest zawsze swędzenie w okolicach warg i języka, rozprzestrzeniające się następnie na dłonie i stopy. Potem następuje powolne odrętwienie całego ciała, które najczęściej jest jeszcze połączone z silnymi bólami brzucha, nudnościami, wymiotami oraz biegunką. Dalej następuje osłabienie wszystkich mięśni, które może zakończyć się krótkotrwałym paraliżem. Jednak najbardziej zagadkowymi objawami są zaburzenia czuciowe polegające na odbieraniu zniekształconych wrażeń termicznych. Objawia się to tym, że zatruta osoba przedmioty gorące postrzega jako zimne i odwrotnie. Niestety powrót do zdrowia po takim skomplikowanym zatruciu przebiega nader powoli i trwa z reguły kilka tygodni.

Lin
Fot. Andrzej Kasiński (Martin)

Inna trucizna, nazywana toksalbuminą lub ichtiotoksyną, znajduje się we krwi węgorza i lina. Powoduje ona rozpad czerwonych ciałek w momencie przedostania się bezpośrednio do krwiobiegu.

Fenomen trujących związków znajdujących się w mięsie, krwi oraz ikrze ryb ma różne pochodzenie. W wypadku węgorza i brzany trucizny zagrażające zdrowiu człowieka są niczym innym jak produktem powstałym w procesie przemiany materii tych dwóch gatunków. U innych gatunków, np. cefalowatych, spowodowane jest to tym, że odżywiają się glonami, których nie trawią, a produkty niestrawionych resztek pokarmowych zatruwają mięso lub podczas bakteryjnego rozkładu złowionych ryb, np.: makrela atlantycka (Scomber scombrus) i tuńczyk błękitnopłetwy (Thunnus thynnus)³.

Przemysław Miller

Interwencje

Jak zwykle przyrodnicy z „Salamandry” starają się pomagać w przypadku nagłych zagrożeń dla przyrody. Niestety, otrzymujemy wielokrotnie więcej zgłoszeń niż jesteśmy w stanie podjąć interwencji (często kilkanaście dziennie). Zachęcamy więc, aby w pierwszej kolejności w takich sprawach kontaktować się z właściwymi wojewódzkimi konserwatorami przyrody, organami ścigania lub lokalnymi organizacjami ekologicznymi.

Na początku 2006 roku każde większe zgrupowanie ptaków powodowało u ludzi strach przed ptasią grypą
Fot. Andrzej Kepel

Będąc w stanie udzielić pomocy tylko w niektórych ze zgłaszanych nam spraw, wybieramy przede wszystkim te, w których skala zagrożenia dla przyrody jest duża, których nie podjęły jeszcze inne organizacje lub instytucje, w których zgłaszający wykazują już własne zaangażowanie i potrzebują jedynie wsparcia merytorycznego, których lokalizacja jest stosunkowo bliska, a także w przypadku których dysponujemy odpowiednimi fachowcami.

Od czasu wydania poprzedniego Magazynu zaangażowaliśmy się między innymi w sprawę niezgodnej z prawem polskim i europejskim decyzji o otwarciu zimowej trasy turystycznej w rezerwacie Nietoperek, pomagaliśmy Straży Miejskiej w łapaniu zabłąkanych dzikich zwierząt (np. nieszkodliwych zaskrońców, których pojawienie się nieodmiennie powoduje strach u ludzi), reagowaliśmy na paniczne zachowania w związku z ptasią grypą i ratowaliśmy ptaki przed wynikającymi ze strachu irracjonalnymi działaniami władz i pojedynczych osób.

Staraliśmy się też zapobiegać niszczeniu kolonii rozrodczych nietoperzy po panice, jaka wybuchła w Polsce w wyniku informacji o zarażeniu się przez człowieka wścieklizną od nietoperza. Podejmowanie tego typu nieplanowanych, nagłych akcji ratunkowych, jest możliwe m.in. dzięki wsparciu uzyskiwanemu od wielu osób w formie przekazywanego nam 1% podatku.

Andrzej Kepel

Wszystko, co chcecie wiedzieć o żmii, a boicie się zapytać

Każdemu Polakowi, od dziecka po staruszka, wydaje się, że wie, co to jest żmija. Swą popularność gatunek ten zawdzięcza jednej właściwości, traktowanej przez człowieka jako zagrożenie. Wpisując w wyszukiwarce internetowej jej nazwę, natychmiast trafi my na frazy rozpoczynające się od: „jedyny jadowity wąż Polski”. Zasada „nieważne, co piszą, ważne by pisali!”, w tym przypadku się nie sprawdza – mimo że powszechnie znany, gatunek ten nie jest lubiany.

Tak – żmija zygzakowata (Vipera berus) jest jadowita! Nie chcę podważać tego stwierdzenia. Jest ono prawdziwe, a znajomość tego faktu jest ważna z punktu widzenia każdego, kto spotka się z tym wężem oko w oko. Pozostaje jednak pytanie, jak reagujemy na tę informację? Niestety, wiedza przeciętnego Polaka o tym gatunku ogranicza się praktycznie do tego, że jest niebezpieczny. Na domiar złego, jego jadowitość odbieramy jako broń wymierzoną przeciwko nam. Stąd nasza reakcja podczas spotkania ze żmiją wyraża się najczęściej panicznym strachem.

Czerwona tęczówka i pionowa źrenica – te cechy pozwalają nam w 100% odróżnić żmiję od innych węży krajowych Fot. Zdeněk Fric	Żmiję najłatwiej spotkać, gdy zażywa kąpieli słonecznych Fot. Jan Grathwohl

Również wygląd żmii budzi respekt. Przymiotnik „zygzakowata” w nazwie gatunkowej jest w pełni uzasadniony. Po stronie grzbietowej, od karku aż po sam koniec ogona ciągnie się tzw. wstęga kainowa – wyraźny ciemny zygzak (wstęgi tej nie widać u osobników czarnych). Jednak uwagę obserwatora przykuwa przede wszystkim głowa – jest trójkątna, masywna, a oczy mają czerwoną lub czerwonobrązową tęczówkę i pionową źrenicę. Zestawienie to wygląda naprawdę groźnie i trudno się dziwić, że wszystkie stworzenia schodzą żmii z drogi. Ciało ma masywne i krępe jak na węża – nie jest tak smukła jak zaskroniec, gniewosz czy wąż Eskulapa. W porównaniu z tymi gatunkami ma też krótki ogon. Być może ostatnie stwierdzenie wydaje się nieco komiczne, gdyż ciało żmii właściwie wygląda, jakby składało się wyłącznie z ogona. W przypadku węży jednak ogon zaczyna się tam, gdzie... kończy się układ pokarmowy. U żmii osiąga on zaledwie ok. 1/10, 1/8 długości ciała.

Dwie formy barwne żmii zygzakowatej
Fot. Cezary Korkosz

W rzeczywistości żmije nie tylko wcale nie czyhają na nasze życie w ciemnym lesie, lecz unikają nas jak tylko się da! Przystosowania żmii zygzakowatej do życia są najlepszym dowodem na to, że jest to gatunek wyjątkowo ostrożny i skryty, którego strategią przetrwania jest redukcja zagrożeń do absolutnego minimum. Jad, który nam się kojarzy z agresją, w rzeczywistości jest narzędziem do jak najbezpieczniejszego (oczywiście z punktu widzenia żmii) uśmiercenia ofiary. Żmija jest wysoko wyspecjalizowanym i bardzo skutecznym drapieżnikiem. Poluje czatując w bezruchu. Gdy ofiara zbliży się na wystarczającą odległość, żmija błyskawicznym ruchem uderza w nią zębami jadowymi i wycofuje się. Na tym etapie kontakt z ofiarą ogranicza się do absolutnego minimum. Nie ma tu miejsca na niepotrzebną walkę, związane z nią ewentualne urazy czy jakikolwiek wysiłek. Od tego momentu wąż cierpliwie podąża za swym łupem, który z sekundy na sekundę opada z sił. Żmija, dzięki niezwykle precyzyjnemu i dość nietypowemu w działaniu zmysłowi węchu, dociera do miejsca, gdzie ofiara padła, i połyka ją w całości.

Ubarwienie żmii doskonale zlewa się z otoczeniem
Fot. Przemysław Wylegała

W tym miejscu warto poświęcić kilka słów budowie czaszki i wspomnianego zmysłu węchu. Górną szczękę żmii możemy właściwie potraktować wyłącznie jako zredukowaną do minimum podstawę mocowania zębów jadowych, które potrafią się zawiasowo składać w kierunku gardła i wyposażone są w kanaliki połączone z gruczołami jadowymi. W momencie ataku zęby te wysuwane są ze specjalnych fałdów bony śluzowej, a wbicie ich w ciało ofiary i jednoczesny ucisk podniebienia powoduje wstrzyknięcie porcji jadu z gruczołów. Na tym nie koniec ciekawostek! Podobnie jak u innych węży, połączenie szczęki z żuchwą jest bardzo elastyczne i przesunięte w głąb pyska, co pozwala wężowi połknąć ofiarę dużo większą od jego głowy! Mówiąc o pysku, trudno nie wspomnieć o charakterystycznym, rozdwojonym na końcu, długim języku. Jest to element, który nierozłącznie kojarzy się nam z wężami. Jego charakterystyczny, energiczny ruch związany jest jednak ze zmysłem węchu, a nie smaku. W skrócie można określić tę zdolność jako „smakowanie zapachu”. Wysunięty język zbiera substancje chemiczne unoszące się w powietrzu. Podczas powrotu do wnętrza pyska, przekazuje je znajdującemu się tam aparatowi Jacobsona (z zewnątrz widoczny jest on jako podwójna jamka w podniebieniu i odpowiedzialny jest właśnie za percepcję zapachu). To niezwykle czułe narzędzie pozwala żmii orientować się w otoczeniu, lokalizować ofiary oraz podążać ich śladem po ataku.

Wstęga kainowa – wyraźny zygzak na grzbiecie – to znak firmowy żmii
Fot. Zdeněk Fric

Zadziwiające, że do dziś nie znamy dokładnie składu jadu żmii zygzakowatej! Ogólnie można powiedzieć, że jest to mieszanina białek (ok. 90%) oraz substancji nieorganicznych, a jego działanie polega przede wszystkim na uszkodzeniu funkcjonowania układu krwionośnego. Nie pozostaje on także obojętny dla układu nerwowego. W gruczołach jadowych dorosłej żmii znajduje się ok. 30 mg jadu, w postaci oleistej, żółtawej cieczy. Podczas ataku zużywa ona maksymalnie ok. 20% tej zawartości. Przyjmuje się, że średnia dawka śmiertelna dla człowieka to 6,45 mg na kilogram masy (przy podaniu podskórnym). Z tych kilku liczb można łatwo wywnioskować, że ofiarami żmii mogą być przede wszystkim niewielkie zwierzęta. W stosunku do pozostałych żmija po prostu byłaby nieskuteczna. W rzeczywistości tak właśnie jest – żmija poluje głównie na drobne kręgowce: ryjówki, nornice, norniki, myszy, rzadko na pisklęta, żaby. Upolowanie większej zdobyczy, przy braku możliwości jej rozdrobnienia (brak odpowiednich zębów), zupełnie mijałoby się z celem. Jednak nawet tak niewielka ilość jadu, w niesprzyjających okolicznościach, może być niebezpieczna również dla człowieka. Ukąszenia w okolice głowy, klatki piersiowej, ukąszenia dzieci (mała masa ciała), a zwłaszcza osób uczulonych na jad, mogą nawet spowodować zgon. Trudno dotrzeć do statystyk dotyczących tego typu przypadków, jednak na podstawie literatury można domniemać, że w powojennej historii Polski było ich najwyżej kilka, może kilkanaście. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że za większość przypadków ukąszenia przez żmiję winę ponosi wyłącznie człowiek, chwytając, drażniąc, a nawet bawiąc się ze żmiją! Warto pamiętać, że choć ukąszenie przez żmiję bardzo rzadko kończy się śmiercią, to jednak jego skutki są nieprzyjemne i należy go bezwzględnie unikać. Na szczęście gady te są od nas dużo bardziej ostrożne i unikają jakiegokolwiek kontaktu z człowiekiem. Nigdy bez powodu nie atakują człowieka, a ich ewentualna agresja jest ostatecznym aktem desperacji, spowodowanym strachem czy zaskoczeniem nagłą sytuacją.

Środowisko życia żmii zygzakowatej to przede wszystkim podmokłe fragmenty lasów, torfowiska, rumowiska skalne, wilgotne łąki, obrzeża bagien i moczarów, poręby leśne itp.
Fot. Jan Grathwohl

Środowisko życia żmii zygzakowatej to przede wszystkim podmokłe fragmenty lasów, torfowiska, rumowiska skalne, wilgotne łąki, obrzeża bagien i moczarów, poręby leśne itp. Siedliska te muszą być jednak bogate w miejsca dobrze naświetlone, gdyż, tak jak większość zmiennocieplnych gadów, i ona musi się w ciągu dnia wygrzewać na słońcu. Wiele naszych spotkań ze żmiją zdarza się właśnie podczas tych przyjemnych dla niej chwil, gdy jej czujność jest nieco uśpiona. Zaniepokojona, zazwyczaj szybko znika w pobliskiej norze bądź w stercie kamieni, jednak gdy przezorność i szybkość zawiedzie, jedyne co jej pozostaje, to odstraszenie potencjalnego napastnika. Zwija wówczas swoje ciało, odważnie unosi głowę i głośno syczy. Z pewnością nie jest to komfortowa sytuacja ani dla żmii, ani dla nas, jednak nadarza się rzadka okazja, aby lepiej się jej przyjrzeć.

Zaniepokojona żmija odważnie podnosi głowę i głośno syczy
Fot. Karol Murat

Zasięg występowania żmii zygzakowatej jest bardzo rozległy. W Europie, poza południowymi krańcami, występuje praktycznie wszędzie. Jest ona jednym z nielicznych gadów, który przekracza swym zasięgiem koło podbiegunowe! Do najważniejszych przystosowań, które pozwoliły żmii osiągnąć ten sukces, należy jej jajożyworodność. W uproszczeniu – zdolność ta pozwala samicy utrzymywać jaja wewnątrz swojego organizmu. Gdy młode są już gotowe do przyjścia na świat, jednocześnie dochodzi do wyklucia, jak i wydalenia młodych przez samicę na zewnątrz. Gdybyśmy nie znali tego procesu „od wewnątrz”, zobaczylibyśmy coś, co przypominałoby poród – taki sam jak u ssaków. Takie rozwiązanie w dużym stopniu eliminuje niekorzystny wpływ warunków zewnętrznych na inkubację jaj, co jest niezwykle ważne w kapryśnym klimacie Europy Północnej. Wewnątrz organizmu temperatura jest bardziej stabilna, a samica może nią dodatkowo dość swobodnie sterować – dogrzewając swoje ciało w słońcu lub schładzając w cieniu. Podczas ciąży prawie cała jej uwaga skupiona jest na opiece nad jajami, zaprzestaje nawet polowań i pobierania pokarmu. Samice podchodzą do rozrodu raz na 2–3 lata. Młode, w liczbie od kilku do kilkunastu, rodzą się jesienią.

Żmija poluje głównie na myszy i norniki, rzadziej na pisklęta i żaby Fot. Marek Szczepanek (2x)

Zachowania seksualne żmij nie należą do szczególnie barwnych czy efektownych. Jest jednak jeden ich element, o którym warto wspomnieć. W porze godowej, przypadającej w Polsce na kwiecień i maj, samce toczą ze sobą rytualne walki. Tu znów podważę wizerunek śmiertelnie niebezpiecznej żmii, gdyż zmagania te mają przebieg niezwykle łagodny. Wbrew domysłom, samce wcale nie korzystają ze swego słynnego oręża i nie zabijają ani nie kaleczą rywali. Unoszą przednią część ciała i splatając się w swoisty warkocz, próbują docisnąć przeciwnika do powierzchni ziemi. Pokonany oddala się z placu boju, a zwycięski samiec cieszy się względami samicy.

W naturalnym środowisku żmiję bardzo trudno dostrzec
Fot. Krzysztof Najda

Niestety, nie ma zbyt wielu danych dotyczących występowania i liczebności żmii zygzakowatej w Polsce. Wiadomo jednak, że w większości regionów spadek jej liczebności jest bardzo wyraźny. W wielu miejscach gad ten już bezpowrotnie zaniknął. Taki stan dotyczy głównie terenów, w których ingerencja człowieka spowodowała silne przekształcenia dogodnych dla żmii siedlisk, a także miejsc, które człowiek zaczął intensywniej penetrować.

Obserwacji dotyczących zanikania lokalnych populacji żmii dokonują zwykle mieszkańcy tych terenów oraz ci, którzy regularnie je odwiedzają – grzybiarze, turyści, wędkarze. Najsmutniejsze jest jednak to, że te spostrzeżenia przekazywane są przez nich często jako wiadomość pozytywna, wręcz radosna. Taki już zygzakowaty los żmii, że zamiast podziwiać ją za niezwykłe przystosowania do życia, nienawidzimy jej i tępimy ją. Uchodzi za szkodnika, mimo że żadnych szkód nam nie czyni! Przeciwnie – żmija redukuje populacje gryzoni, które często uważane są za szkodniki.

Młoda żmija zygzakowata
Fot. Renata i Marek Kosińscy

Na stronach internetowych oraz w rozmaitych atlasach i przewodnikach, oprócz informacji, że żmija jest zwierzęciem jadowitym, można również znaleźć zdanie, że „praktycznie nie ma naturalnych wrogów”. Nie jest to do końca prawdą – może padać ofiarą np. jeży czy większych ptaków drapieżnych. Jednak najważniejszym wrogiem żmii jest człowiek...

Michał Stopczyński

Kiedy popielice spały...

Szpalery owocujących drzew i krzewów, takich jak śliwy, czereśnie, jabłonie, grusze, jarzębiny, leszczyny itp. są znakomitym talerzem pełnym smakołyków m.in. dla popielic. Na zdjęciu w trakcie wiosennego kwitnienia...
Fot. Radosław Dzięciołowski

Określenie „śpi jak suseł” – niewątpliwie prawdziwe – byłoby jeszcze dobitniejsze, gdyby brzmiało: „śpi jak popielica”. Z hibernacji gryzonie te wybudzają się najczęściej dopiero w czerwcu, czasem nawet na początku lipca, ponieważ dopiero pod koniec czerwca pojawiają się pierwsze owoce – dzikie czereśnie – którymi chętnie się pożywiają. A sierpień i wrzesień to już czas wielkiego obżarstwa. Żeby popielicom, które wróciły do Puszczy Bukowej (dzięki programowi przywracania tych zwierząt lasom Polski północno-zachodniej), zapewnić większą bazę pokarmową, a jednocześnie sprowokować do skolonizowania nowych przestrzeni, w drugiej połowie kwietnia PTOP „Salamandra” przeprowadziło akcję sadzenia drzew i krzewów owocowych wzdłuż dróg i brzegu lasu, tak aby stworzyć szlak migracyjny dla małych Kolumbów.

W ramach akcji posadzonych zostało ok. 2000 sadzonek drzew owocowych (głównie czereśni, jabłoni, śliw i grusz), a także krzewów dających smaczne owoce i schronienie (leszczyny, dzikiej róży, bzu czarnego i tarniny).

Martwa, a cieszy...

To wiadomość z ostatniej chwili. We wrześniu 2006 po raz pierwszy znaleziono młodą popielicę w rezerwacie Kołowskie Parowy w Puszczy Bukowej. Jest to niezbity dowód na to, że wsiedlane tam zwierzęta przystąpiły do rozrodu, a więc nasze działania odniosły oczekiwany skutek. Co prawda ten młody osobnik był martwy, ale skoro był jeden, zapewne jest ich więcej (śmiertelność młodych jest zazwyczaj wysoka). Obecnie trwa aklimatyzacja ostatniej grupy wsiedlanych popielic – będzie ich w tym roku ponad 60, co daje w sumie ok. 200 osobników w ciągu ostatnich 4 lat.

Mirosław Jurczyszyn
Radosław Dzięciołowski