Torfowiska alkaliczne - znikające mokradła Polski

Obszary zabagnione występują w Polsce w postaci wycieków, źródeł, młak i wysięków. Ich powstanie jest możliwe poprzez utrudniony odpływ wód opadowych lub podziemnych z danego terenu, dzięki ulokowaniu na wklęsłej lub płaskiej powierzchni oraz na nieprzepuszczalnym podłożu. Powstają także w wyniku podsiąkania wód podziemnych oraz wezbrań rzecznych, czasowo zatapiających fragmenty dolin. Są też stadium przejściowym podczas zarastania jezior, prowadzącym do ich zlądowienia.

Warunki wodne mają kluczowy wpływ na wykształcenie się odpowiedniego typu gleby oraz charakterystycznej kombinacji roślin: przy stałym uwodnieniu i beztlenowym rozkładzie materii organicznej powstają torfy, a obszar taki nazywa się torfowiskiem.

Cechą charakterystyczną torfowisk jest powolny rozkład biomasy ze szczątków roślin, które je porastają. Ponieważ stała obecność wody spowalnia procesy rozkładu, nie dopuszczając w głąb gleby powietrza, biomasy ciągle przybywa. W efekcie grubość warstw torfu z roku na rok wzrasta. Można się łatwo domyślić, że torfowiska są bardzo wrażliwe na wszelkie zmiany ich uwodnienia. Wiele tych obszarów zostało zniszczonych w wyniku działalności człowieka, przez zastosowanie nieodpowiedniej melioracji.

Ze względu na sposób zasilania i specyficzną roślinność, w Polsce wyróżniamy torfowiska wysokie, przejściowe i niskie. Torfowiska wysokie występują głównie w górach i na wododziałach, zasilane są wodą opadową i mają silnie kwaśny odczyn. Torfowiska przejściowe wykształcają się zazwyczaj na obrzeżach torfowisk wysokich, zarastających jezior i w dolinach rzecznych, gdzie przepływ wody jest słaby i okresowo wysiąka ona na powierzchnię. Torfowiska niskie mogą mieć charakter łąkowy lub rzeczny. Zasilane są wodami podziemnymi albo powierzchniowymi. Powstają w dolinach rzek, cieków wodnych i źródeł oraz w zagłębieniach bezodpływowych. Mają szerokie spektrum żyzności i odczynu glebowego; od kwaśnych młak¹ niskoturzycowych do torfowisk zasadowych. Stanowią 90% wszystkich torfowisk Polski.

Osobliwą odmianą torfowisk niskich są torfowiska alkaliczne. Te unikatowe w skali kraju formacje roślinne wykształcają się przeważnie na obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu. Zasilają je stale ruchliwe wody podziemne zasobne w zasady (szczególnie węglan wapnia, jak również żelaza i magnezu), a ich cechą charakterystyczną jest niski poziom azotu i fosforu, przez co porasta je specyficzna roślinność oligo- i mezotroficzna w postaci młak, turzycowisk lub mechowisk.

W Polsce torfowiska alkaliczne wykształcają się w krajobrazie młodoglacjalnym, głównie w pasie pojezierzy oraz w pasie wyżyn środkowo- i południowopolskich i w niższych położeniach górskich. Różne warunki przyrodnicze, w których się wykształciły, rzutują na regionalne różnice w szacie roślinnej torfowisk węglanowych różnych rejonów Polski.

Młaki najczęściej rozwijają się w miejscach o znacznym nachyleniu terenu, gdzie niemożliwe jest wytworzenie grubszej warstwy torfu, natomiast torfowiska źródliskowe muszą mieć stały i równomierny dopływ wód podziemnych, często pod ciśnieniem. Rozwijają się w różnych warunkach topograficznych, przybierając formę wałów lub kopuł. Z kolei torfowiska przepływowe rozwijają się u podnóży zboczy, np. w dolinach cieków i mis jeziornych.

Torfowiska alkaliczne kontaktują się roślinnością łąkową z rzędu Molinietalia², bądź szuwarową rzędu Phragmitetalia³, a także zbiorowiskami ziemnowodnymi, torfowiskami nakredowymi, przejściowymi i roślinnością źródliskową, lub występują jako niewielkie płaty wśród innych zbiorowisk.

Większość zespołów roślinnych tych torfowisk zaliczana jest do rzędu Caricetalia davallianae⁴ oraz Scheuchzerietalia palustris⁵. Ich cechą charakterystyczną jest dobrze rozwinięta warstwa mchów, pośród których spotkamy prątniki, mokradłosze, złocieńce i płaskomerzyki, którym zazwyczaj towarzyszą różne gatunki torfowców. Mchy tworzą najniższe piętro roślinności torfowiska, pośród której rosną trawopodobne turzyce i wełnianki. Są wśród nich turzyce kępkowe, np. turzyca prosowa (Carex panicea), żółta (C. flava), łuszczkowata (C. lepidocarpa), pospolita (C. nigra) i wełnianka szerokolistna (Eriophorum latifolium). Gatunki nie tworzące kęp to: wełnianka wąskolistna (E. angustifolium), turzyca dwupienna (C. flacca) i bardzo rzadka turzyca Buxbauma (C. buxbaumii). Spotkamy tu także turzyce rozłogowe, np. turzycę dzióbkowatą (C. rostrata) i obłą (C. diandra), które rosną także na trzęsawiskach.

Typowymi gatunkami roślin naczyniowych torfowisk węglanowych jest dziewięciornik błotny (Parnassia palustris), marzyca ruda (Schoenus ferrugineus), gnidosz błotny (Pedicularis palustris) oraz bardzo rzadko spotykana poza Suwalszczyzną skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus) i gwiazdnica grubolistna (Stellaria crassiflora). Często występuje bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata) i siedmiopalecznik błotny (Comarum palustre), które wytwarzając plątaninę kłączy biorą znaczny udział w tworzeniu się pokładów torfu. Czasami torfowiska te przybierają budowę kępkowo-dolinkową, którą nadają im majestatyczne, duże turzyce kępowe, jak turzyca tunikowa (C. appropinquata) i turzyca prosowa, pomiędzy którymi występują różne gatunki roślin naczyniowych i mchów. Mozaikowość budowy tego zbiorowiska szczególnie dobrze widoczna jest wczesną wiosną, przed zakwitnięciem ziół i bylin łąkowych.

Szczególną uwagę warto zwrócić na obecność storczyków, które kwitnąc wiosną pośród białych kwiatostanów bobrka nadają torfowiskom zapierający dech w piersiach wygląd. Szczególnie obficie może występować tu kukułka krwista (Dactylorhiza incarnata), kukułka szerokolistna (D. majalis), a nawet kukułka plamista (D. maculata). Latem zakwita kruszczyk błotny (Epipactis palustris) oraz kwitnące na purpurowo gółka długoostrogowa (Gymnadenia conopsea) i storczyk błotny (Orchis palustris). Wnikliwy obserwator może niekiedy dostrzec drobnej postury lipiennika Loesela (Liparis loeselii), rzadko spotykanego w Polsce poza Suwalszczyzną. Storczyki są bardzo wrażliwe na zmiany warunków wodnych i świetlnych. Brak koszenia powoduje spadek żywotności i zanikanie storczyków, mchów i innych roślin źle znoszących zacienienie.

Z torfowiskami alkalicznymi związane są też rośliny łąk zmiennowilgotnych, takie jak wiązówka błotna (Filipendula ulmaria), knieć błotna (Caltha palustris), ostożeń łąkowy (Cirsium rivulare) i błotny (C. palustre), firletka poszarpana (Lychnis flos-cuculi), krwawnica pospolita (Lythrum salicaria), różne gatunki jaskrów (Ranunculus spp.), skrzyp bagienny (Equisetum fluviatile) i błotny (E. palustre) oraz trawy – niska kostrzewa czerwona (Festuca rubra), mietlica rozłogowa (Agrostis stolonifera) oraz ekspansywna trzcina pospolita (Phragmites australis). Na miejscach przesuszonych pojawia się się m.in. trzęślica modra (Molinia caerulea) i śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa), którego obfite występowanie jest wskaźnikiem nieodpowiedniego użytkowania na takim terenie.

Systematyczne osuszanie torfowisk doprowadziło do ekspansji gatunków zielnych, takich jak: wiązówka błotna, trzcina pospolita czy śmiałek darniowy, a także szuwarów wielkoturzycowych zasiedlających gleby pobagienne (w które stosunkowo szybko przekształcają się gleby torfowe), a także szybkiego wkraczania krzewów, np. kruszyny pospolitej (Frangula alnus) oraz różnych gatunków wierzb, m.in. wierzby szarej (Salix cinerea) i uszatej (S. echinata), tworzących z czasem łozowiska, a także drzew: olszy czarnej (Alnus glutinosa), sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris), brzozy omszonej (Betula pubescens) i innych. Trzeba podkreślić, iż odkładanie torfu jest w przeciwieństwie do murszenia procesem o wiele wolniejszym i trudno jest przywrócić pierwotne warunki wodno-glebowe na terenach, które zostały zmienione poprzez nieumiejętne gospodarowanie i brak wiedzy ekologicznej ludności prowadzącej działalność rolniczą lub pastwiskową na terenach dawnych torfowisk węglanowych.

W niezmienionej formie zachowały się jedynie fragmenty torfowisk alkalicznych na Suwalszczyźnie. Na pozostałym obszarze kraju, w wyniku intensyfikacji rolnictwa i zmian warunków wodnych, zostały przekształcone w łąki zmiennowilgotne, szuwary, ziołorośla, zarośla wierzbowe lub inne siedliska. Obserwujemy stałe zanikanie torfowisk węglanowych, a wraz z nimi gatunków, które nierzadko występują wyłącznie na nich, dlatego wymagają one czynnej i stałej ochrony.

W związku z tym, że większość torfowisk węglanowych Polski wykazuje w większym lub mniejszym stopniu charakter łąkowy, w celu utrzymania tego ekosystemu wymagane jest jego ekstensywne użytkowanie, czyli koszenie co najmniej raz na dwa lata oraz wycinanie podrostów drzew i krzewów. W przeciwnym wypadku roślinność torfowiskowa zanika wraz z siedliskami wielu cennych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Znamy wiele gatunków bezkręgowców oraz ptaków, które związane są z torfowiskami alkalicznymi. Na pograniczu torfowisk i podmokłych łąk spotkamy motyle: przeplatkę aurinię (Euphydras aurinia), modraszka telejusa (Maculinea teleius) i czerwończyka nieparka (Lycaena dispar) oraz wiele gatunków ważek, pająków i ślimaków, a spośród ptaków wodniczkę (Acrocephalus paludicola), bataliona (Philomachus pugnax) i cietrzewia (Tetrao tetrix).

Mokradła od zawsze były stałym elementem krajobrazu Polski. Rojsty, czahary i grzęzawiska były jednymi z wielu lokalnych określeń tych terenów. Obecnie ich areał ulega ciągłemu kurczeniu się za sprawą osuszania, zarastania i dawnej eksploatacji torfu. Człowiek zaprzestając ekstensywnej gospodarki łąkowej sprawił, że szybko wkroczyły na nie ziołorośla, szuwary wielkoturzycowe i zarośla, przez co wiele torfowisk utraciło swój pierwotny wdzięk i niepowtarzalność. Za kilkadziesiąt lat niektóre rośliny torfowiskowe będziemy mogli podziwiać jedynie na archiwalnych zdjęciach lub w zielnikach, dlatego konieczna jest świadomość ekologiczna i ochrona mokradeł, które wpływają znacząco na polepszenie stosunków wodnych na otaczającym je terenie. Stanowią one nie tylko bogactwo rzadkiej flory i fauny, ale także wartość krajobrazową i rekreacyjną, dlatego trzeba dołożyć wszelkich starań, aby ich nie stracić.

Tekst i zdjęcia: Joanna Sasal
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.