Pachnący pustelnik

Stare drzewa z zamierającymi fragmentami pnia – dziuplami i próchnowiskami, to najbogatszy pod względem różnorodności biologicznej typ środowiska w Europie Środkowej. Ocenia się, że blisko 1/3 wszystkich gatunków organizmów lądowych na naszym kontynencie związana jest z martwym drewnem lub zamierającymi częściami żywych drzew. W Polsce ponad 1500 gatunków samych tylko chrząszczy, czyli 1/4 ogólnej ich liczby, to gatunki związane z tym szczególnym środowiskiem. W tym urozmaiconym towarzystwie można spotkać pewnego szczególnie dostojnego chrząszcza.

Liczba gatunków związanych z drzewem rośnie wraz z jego wiekiem. Im starsze drzewo, tym więcej różnorodnych mikrośrodowisk rozwija się w jego obrębie (dziuple, próchnowiska, martwice boczne, martwe gałęzie różnej wielkości, w tym gałęzie odłamane, leżące na ziemi). Jako że proces tworzenia się próchnowisk, zwłaszcza wewnętrznych, może trwać nawet kilkadziesiąt lat, ochrona starych, dziuplastych drzew jest niezwykle ważna dla ochrony przyrody. Związane z nimi liczne gatunki mikroorganizmów, grzybów i zwierząt (głównie owadów), stały się jedną z najsilniej zagrożonych, a zarazem słabo poznanych grup organizmów. Jednym z interesujących przedstawicieli organizmów związanych ze starymi drzewami jest pachnica dębowa (Osmoderma eremita) – okazały chrząszcz należący do rodziny poświętnikowatych (Scarabaeoidea).

Odżywianie się martwym, częściowo rozłożonym drewnem, to dość często spotykana specjalizacja pokarmowa wśród larw chrząszczy blaszkorożnych (Lamellicornia). W próchnowiskach wypełniających dziuple starych drzew poza pachnicą spotkać można np. kilka gatunków z rodziny kruszczyc (Cetoniidae).

Larwy pachnicy odżywiają się próchnem różnych gatunków drzew i przechodzą rozwój we wnętrzu dziupli. Może on trwać nawet do czterech lat, ze względu na niską wartość odżywczą pokarmu. Drewno i próchno są bardzo ubogie w związki azotowe, stąd w jelitach gatunków odżywiających się takim pokarmem żyją symbiotyczne bakterie, wiążące azot z atmosfery.

Pachnica preferuje okazałe, dziuplaste drzewa (głównie lipy, dęby, wierzby i jabłonie) rosnące w dobrze nasłonecznionych miejscach. Stanowiska zacienione są zasiedlane znaczniej słabiej, prawdopodobnie ze względu na niekorzystne warunki termiczne. Stąd stosunkowo niewiele znanych z Polski stanowisk pachnicy znajduje się w lasach, a jeśli już, to w wiekowych starodrzewach, w których znajdują się luki powstałe np. na skutek wiatrołomów, albo na obrzeżach lasów. Głównym miejscem występowania pachnicy w Polsce są krajobrazy kulturowe (ukształtowane przez człowieka) – przede wszystkim zadrzewienia przydrożne, ale także parki i cmentarze, sady, zadrzewienia w obrębie łąk i pastwisk. Przeszło 90% zasiedlonych drzew rośnie w alejach i szpalerach przydrożnych.

Niska rozrodczość w połączeniu z coraz mniejszą liczbą odpowiednich do zasiedlenia dziuplastych drzew sprawiają, że chrząszcz ten wymiera w wielu regionach Europy. Od roku 1995 pachnica dębowa jest objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową, w najwyższej kategorii ochronnej (potrzeby jej ochrony są nadrzędne wobec wszelkich potrzeb gospodarczych). Zobowiązuje nas do tego Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (tzw. Konwencja Berneńska) oraz Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa UE). Została także uznana za gatunek o pierwszorzędnym znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej, którego większość stanowisk powinna być chroniona poprzez uznanie ich za obszary Natura 2000.

Ciekawe jest pochodzenie nazw tego chrząszcza, i to zarówno nazwy naukowej, jak i polskiej. Grecki wyraz eremitos i łaciński eremita oznaczają pustelnika. Zapewne miejsce życia pachnicy – dziupla – kojarzyła się autorowi opisu gatunku z pustelnią. Istotnie asceci i pustelnicy wybierali niekiedy na miejsce swojego schronienia puste w środku pnie szczególnie okazałych drzew. Dziś wiemy, że próchno wypełniające dziuple drzew jest prawdziwą ostoją różnorodności biologicznej i pachnica nie jest w nich bynajmniej osamotniona. Policzono, że martwe drewno w trakcie rozkładu zawiera więcej komórek niż tkanki żywego drzewa.

Nazwę polską (jak również nazwy w niektórych innych językach, np. w czeskim – páchník, słowackim – pižmovec, niemieckim – Juchtkäfer) pachnica zawdzięcza charakterystycznemu, chociaż trudnemu do opisania zapachowi, porównywanemu do woni piżma, śliwek bądź wyprawionej skóry, czyli juchtu. Zapach ten jest feromonem wydzielanym przez samce w celu przywabienia samic. Analiza chemiczna wykazała, że samce wydzielają tę samą substancję – dekalakton – co owoce brzoskwiń i śliw.

Pachnica to owad wyjątkowo osiadły. Larwy (pędraki) całe życie spędzają w dziupli, zaś obdarzona zdolnością lotu postać dorosła rzadko opuszcza dziuple. Chrząszcze w ciągu swego życia przelatują zwykle mniej niż 200 metrów. Z tego powodu istnieje ścisły związek pomiędzy zagęszczeniem odpowiednich drzew a poziomem ich zasiedlenia przez pachnicę. Brak dziuplastych drzew na przestrzeni ćwierci kilometra to dla pachnic bariera nie do pokonania. Dla ochrony tego gatunku konieczne jest więc zachowanie zadrzewień, w szczególności w krajobrazach kulturowych. Najlepiej, jeśli tworzą one sieci – tak jak w przypadku alei i szpalerów drzew przy drogach, w wielu zakątkach Pomorza i Mazur. Należy pamiętać, że dziuple tworzą się przez co najmniej kilkadziesiąt lat. Strategia ochrony pachnicy powinna więc wybiegać na kilkadziesiąt lat do przodu i w zadrzewieniach powinny być reprezentowane drzewa w różnym wieku. Ostatnio w Polsce stare drzewa w zastraszającym tempie znikają z krajobrazu. Stare lipowe i dębowe aleje przy drogach są bezlitośnie usuwane przy okazji modernizacji dróg. Warto jednak jeszcze raz podkreślić, że zgodnie z aktualnym rozporządzeniem dotyczącym ochrony gatunkowej zwierząt, pachnica jest gatunkiem o specjalnym rygorze ochronnym, w przypadku którego wszelkie odstępstwa od zakazów – a więc także wszelkie niszczenie ich siedlisk – wymaga indywidualnego zezwolenia Ministra Środowiska. Bez takiego zezwolenia wycinka drzew zasiedlonych przez pachnicę jest bezprawna. Występowanie tego chrząszcza może być zatem istotnym argumentem ułatwiającym starania o zachowanie przydrożnych alei.

Tekst i zdjęcia: Andrzej Oleksa
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Więcej informacji o pachnicy dębowej można znaleźć m.in. w Internecie pod adresem: www.eremit.net.

O bogatych i ubogich

Wielu ludzi bardzo chętnie zimą dokarmia ptaki. Gdybyśmy ich zapytali, jakie gatunki przylatują do karmników, a zwłaszcza do powieszonych w nich kawałków słoniny, większość odpowie, że oczywiście sikorki. I mają rację, tylko że w Polsce możemy zaobserwować 7 gatunków sikor, a większość z nas potrafi wymienić tylko dwa – bogatkę i modraszkę.

Sikory to grupa niewielkich ptaków, w Polsce reprezentowanych przez 6 gatunków lęgowych oraz jednego zalatującego do nas tylko wyjątkowo. Gniazdujące w naszym kraju sikory należą do ptaków rozpowszechnionych i na ogół licznych lub bardzo licznych. Pierwotnie, jako typowe dziuplaki, związane były z lasami, obecnie niektóre gatunki licznie występują też w środowiskach zurbanizowanych.

Sikory należą do ptaków bardzo ruchliwych. W poszukiwaniu pokarmu, który latem składa się z owadów, ptaki te zaglądają w różnorodne zakamarki, często wisząc głową w dół. Bardzo pomocne są im przy tym nogi, które są znacznie silniejsze niż u innych ptaków tej samej wielkości. Zimą w dużej mierze sikory przestawiają się na pokarm roślinny, głównie nasiona roślin oleistych. W okresie tym chętnie odwiedzają też karmniki.

Najbardziej znanym i najpospolitszym gatunkiem należącym do rodziny sikor (Paridae) jest bogatka (Parus major). Areał lęgowy tego ptaka jest bardzo rozległy. Zamieszkuje on całą Europę (będąc tu jednym z najliczniejszych ptaków), północną Afrykę oraz Azję. Na wschodzie sięga do Japonii. W Polsce bogatka jest bardzo pospolita, między innymi dzięki małym wymaganiom środowiskowym. Optymalnym biotopem dla tego ptaka są stare nadrzeczne grądy i lasy łęgowe. W takich lasach, na każde 10 ha powierzchni, może gniazdować nawet do 10 par bogatek. W mniejszych zagęszczeniach występuje w lasach mieszanych, a najmniej liczna jest w suchych borach sosnowych. Gatunek ten powszechnie występuje też w środowiskach silniej przekształconych przez człowieka – w niewielkich zadrzewieniach śródpolnych, alejach, ogrodach, parkach, a nawet w gęstej zabudowie śródmiejskiej, ze znikomą liczbą drzew. W parkach, w których znajduje się duża liczba skrzynek lęgowych, jego zagęszczenie może nawet osiągać wartość 16 par/10 ha.

Jako miejsca lęgowe ptak ten wybiera różnorodne ukrycia. Może to być zarówno naturalna lub wykuta przez dzięcioła dziupla, jak i skrzynka lęgowa, szczelina w murze, otwór wentylacyjny w budynku, czy nawet skrzynka na listy lub pionowy słupek ogrodzenia. W tym ostatnim przypadku, gdy rura od ogrodzenia jest wysoka, bardzo często pisklęta nie są w stanie jej opuścić i giną z głodu. Miejsca takie warto więc tak zabezpieczyć, by uniemożliwić bogatkom założenie gniazda.

Bogatki (jak zresztą i pozostałe gatunki sikor) należą do bardzo plennych ptaków. Mogą one złożyć nawet 17 jaj oraz odbyć 2–3 lęgi w roku. Wynika to między innymi z ich bardzo dużej śmiertelności. Wiele gniazd niszczonych jest już na etapie wysiadywania jaj lub karmienia piskląt. W płytkich dziuplach bądź źle skonstruowanych skrzynkach lęgowych (ze zbyt nisko osadzonym otworem wlotowym) głównymi sprawcami zniszczeń wśród sikorzych lęgów są kuny leśne i... dzięcioły duże, które niejednokrotnie rozkuwają skrzynki i zjadają nieopierzone jeszcze pisklęta. Bardzo dużo młodych ptaków ginie w pierwszych dniach po opuszczeniu gniazda, kiedy nie potrafią jeszcze sprawnie latać i karmione są przez rodziców. Także surowe zimy zbierają wśród nich obfite żniwo. Sikory często też padają ofiarą ptaków drapieżnych, zwłaszcza krogulców – drapieżników wyspecjalizowanych w chwytaniu drobnych ptaków.

Ubarwienie jaj wszystkich gatunków naszych sikor jest bardzo charakterystyczne. Są one białe z gęstym rdzawym nakrapianiem, zwłaszcza na tępym biegunie. Wysiadywanie trwa dość krótko, bo około dwóch tygodni, a po kolejnych niecałych trzech tygodniach pisklęta opuszczają gniazdo.

Sikory w poszukiwaniu owadów (głównie gąsienic), którymi karmią pisklęta, nie oddalają się od gniazda na większą odległość – większość pokarmu zdobywają w promieniu 30–50 m. Wynika z tego pewna praktyczna wskazówka dla tych, którzy chcąc zachęcić te ptaki do gniazdowania w wybranym miejscu, wieszają dla nich skrzynki lęgowe. Otóż nie powinno się ich wieszać zbyt gęsto – minimalna odległość między nimi powinna wynosić 30 m, a najlepiej jeszcze więcej. W przeciwnym wypadku część budek pozostanie niezasiedlona, gdyż silniejsza para przegoni ze swojego terytorium słabszą. Inaczej jest w przypadku budek dla szpaków (Sturnus vulgaris), gdyż ptaki te w okresie lęgowym są bardziej towarzyskie, a pokarm zdobywają na terenach otwartych, położonych nawet w odległości 3 km od gniazda. Dla tych ptaków można więc wieszać budki znacznie bliżej siebie, nawet po dwie na jednym drzewie.

Bogatki należą do ptaków częściowo wędrownych. Te, które obserwujemy zimą przy karmnikach, często są ptakami, które przyleciały do nas z dość odległych miejsc, głównie krajów nadbałtyckich – Litwy, Łotwy i Estonii. Jednocześnie część naszych sikor wędruje na zachód do Niemiec lub na południe do Czech i Słowacji. Generalnie ptaki z zachodniej Polski oraz z miast są w znacznie większym stopniu osiadłe niż ich pobratymcy z rozległych lasów, zwłaszcza położonych na wschodzie kraju.

Nieco rzadsza od bogatki (choć lokalnie może być liczniejsza) jest modraszka (P. caeruleus). Oba gatunki zamieszkują podobne środowiska, lecz modraszka mniej chętnie wnika do centrów dużych miast. Jej areał lęgowy jest też znacznie mniejszy – ptaki te nie gniazdują na wschód od Uralu oraz w północnej Skandynawii. Nazwa tego ptaka pochodzi od błękitnoniebieskich piór w skrzydłach oraz na głowie, zwłaszcza u samców. Mimo że modraszka jest wyraźnie mniejsza od bogatki, to czasami możemy obserwować, jak przepędza swoją większą kuzynkę z karmnika czy nawet budki lęgowej.

Dwa opisane wyżej gatunki sikor to stali bywalcy karmników, nawet tych zlokalizowanych w centrach miast. Pozostali przedstawiciele tej rodziny są znacznie mniej związani z człowiekiem i rzadziej dają się namówić na przylot do przygotowanej przez nas słoniny czy nawet nasion słonecznika. No chyba że mieszkamy w lesie lub blisko niego.

Sikory ubogie (P. palustris), nazywane też szarytkami, związane są przede wszystkim z lasami łęgowymi i podmokłymi zaroślami nadrzecznymi. Są one znacznie rzadsze od bogatki czy modraszki i zazwyczaj w optymalnych biotopach osiągają zagęszczenie 1–3 par/10 ha powierzchni, choć zazwyczaj jest ono znacznie niższe. Nie są też tak towarzyskie jak ich kuzynki. Zimą nie tworzą zazwyczaj większych stad i rzadko koczują razem z innymi gatunkami sikor.

Szarytki gniazdo zakładają w różnego rodzaju zakamarkach. Zazwyczaj jest to dziupla lub skrzynka lęgowa. Czasami jednak to tylko wypróchniały pieniek po ściętym drzewie, a gniazdo może znajdować się pod powierzchnią ziemi. Gatunek ten składa mniej jaj – zwykle 6–9. Zazwyczaj w ciągu sezonu lęgowego wyprowadza też tylko jeden lęg. Jest z reguły osiadły i bardzo rzadko zdarza się, by podejmował dalekodystansowe wędrówki.

Czarnogłówka (P. montanus) stroni od człowieka i zazwyczaj gniazduje w lasach, zwłaszcza w nadrzecznych łęgach wierzbowych. Jest rzadsza od sikory ubogiej i jej zagęszczenie rzadko przekracza 1 parę/10 ha powierzchni. Sikora ta gniazduje głównie w dziuplach, a w razie konieczności potrafi sama wykuć ją w próchniejącym drewnie. Składa 7–8 jaj i także zazwyczaj wyprowadza tylko jeden lęg w roku. Podobnie do szarytki czarnogłówka jest gatunkiem z reguły osiadłym, choć w niektóre lata zdarzają się obfitsze naloty ptaków pochodzących z północnej i wschodniej Europy, zwłaszcza w strefie wybrzeża i na Mazurach.

Lasy iglaste, a przede wszystkim suche bory sosnowe, są ulubionym środowiskiem życia dwóch innych gatunków sikor – sosnówki (P. ater) i czubatki (P. cristatus). Z naszych lęgowych sikor te dwa gatunki obserwowane są chyba najrzadziej, mimo że nie należą do ptaków rzadkich. Wynika to z ich dość skrytego trybu życia i omijania osiedli ludzkich. W suchych drągowinach sosnowych często są to jedyne gniazdujące gatunki ptaków. Jednak i tu mają problemy ze znalezieniem miejsca do założenia gniazda. Jak wszystkie sikory, także i te dwa gatunki najchętniej gniazdują w dziuplach, których jednak brak niemal zupełnie w młodych drzewostanach. Dlatego często muszą zadowalać się mniej typowymi miejscami. Ich gniazda bywają ukryte w stosach gałęzi czy nawet starych gniazdach sójek lub wiewiórek.

Aby ułatwić sikorom możliwość zasiedlenia nowych, ubogich w drzewa dziuplaste terenów, można wieszać odpowiednio skonstruowane skrzynki lęgowe. Obecność tych ruchliwych i barwnych ptaków w pobliżu siedzib ludzkich, prócz względów czysto estetycznych, ma też znaczenie praktyczne, gdyż zjadają one ogromne ilości owadów.

Przemysław Wylegała

Tajemnice żelaznej żaby

Użycie słowa „sukces” w stosunku do pozornie powolnych i nieporadnych zwierząt, jakimi są żółwie, może wydać się niedorzeczne. Ewolucja jednak rządzi się swoimi prawami i w ich świetle z pewnością ta grupa zwierząt w pełni zasłużyła sobie na miano mistrzów przetrwania. Istnieją, praktycznie w niezmienionej formie, od ponad 200 mln. lat, przeżyły potęgę dynastii dinozaurów, udało im się zasiedlić niemal wszystkie zakątki kuli ziemskiej. W porównaniu z innymi mistrzami, być może nie jest to sukces spektakularny, jednak mimo iż żółwie strategie życiowe są dość prymitywne, ich skuteczność jest niezaprzeczalna. Z charakterystyczną dla swojego usposobienia cierpliwością przyglądają się, jak wciąż wokół zmienia się świat.

Klimat umiarkowany, w którym przyszło nam żyć, raczej nie sprzyja występowaniu gadów, jednak nieliczne z nich zdołały się przystosować do jego mankamentów. Z gadziego punktu widzenia podstawową barierą są niższe średnie roczne temperatury powietrza i cykliczne pojawianie się chłodnej pory roku z temperaturami ujemnymi. Zmiennocieplne gady są bardzo silnie uzależnione od warunków zewnętrznych – one bowiem decydują o rodzaju ich aktywności dobowej i rocznej, przebiegu okresu rozrodczego i jego sukcesie, często nawet determinują płeć ich potomstwa. Niegdyś w Europie występowało wiele gatunków żółwi, jednak kolejne zlodowacenia kontynentu spowodowały wyginięcie większości z nich, a te, które zdołały przetrwać, zmieniły swój zasięg. Jednym z tych, którym się udało, jest bohater niniejszego artykułu – żółw błotny (Emys orbicularis). Jest on szczególnym składnikiem polskiej fauny, wyjątkowym niemal pod każdym względem. W naszej świadomości żółwie to egzotyka – kojarzą się nam z odległymi, gorącymi i suchymi krajami. Tymczasem nasz żółw potrafi z powodzeniem być aktywny w temperaturze zaledwie kilku stopni powyżej zera. Najtrudniejszy okres w roku – zimę – przesypia zagrzebany w mule na dnie zbiornika. Jest typowym zwierzęciem ziemnowodnym, przy czym trzeba wyraźnie podkreślić, że jego głównym żywiołem jest woda. Grzbietobrzusznie spłaszczone ciało i silne kończyny z błoną pływną rozpiętą pomiędzy palcami czynią z niego bardzo sprawnego pływaka – w ten sposób natura rewanżuje mu jego nieporadność na lądzie. Żółwie błotne skrzętnie z tego daru korzystają i z wody wychodzą wyłącznie w stanach wyższej konieczności – zmuszone do krótkich wędrówek w poszukiwaniu nowych miejsc bytowania lub w celu złożenia jaj. Ponad powierzchnią wody żółwie oddają się także kąpielom słonecznym, jednak zawsze robią to w bezpośrednim jej sąsiedztwie. Do tego celu wybierają najczęściej kłody, korzenie czy kamienie wynurzone z wody, tak aby w sytuacji zagrożenia natychmiast zanurkować w toń – pod wodą potrafi ą przebywać nawet do godziny. Ten zwyczaj z pewnością irytuje nie tylko potencjalnego drapieżnika, ale i ciekawskiego przyrodnika, który chciałby podejrzeć żółwia w naturze – większość takich eskapad kończy się najczęściej jedynie na usłyszeniu charakterystycznego plusku oraz obserwacji rozchodzących się kręgów na tafli wody (moja rada: bardzo ostrożne zachowanie się oraz użycie lornetki!).

Dorosły żółw praktycznie nie ma naturalnych wrogów. Poza wspomnianą czujnością i sprawnością w wodzie, zwierzę to wyposażone jest w narzędzie ochronne, bez którego żółw nie mógłby być żółwiem – pancerz. Twór ten jest specyficzną konstrukcją zbudowaną z tarczek kostnych oraz płytek rogowych pochodzenia skórnego. Część grzbietowa (karapaks), ruchomo połączona z częścią brzuszną, zwaną plastronem, tworzy rodzaj twardego i bezpiecznego opakowania ciała żółwia błotnego. Używając języka technicznego, pancerz stanowi o tzw. bezpieczeństwie biernym, natomiast do systemu aktywnego można zaliczyć odruch natychmiastowego wciągania głowy i odnóży w głąb skorupy. W przypadku zagrożenia nawet ogon może czuć się bezpieczny – nie jest on wciągany lecz zginany, w taki sposób, aby nie wystawał poza obręb pancerza. Wysoki poziom bezpieczeństwa w tym przypadku wiąże się ze znaczną masą i usztywnieniem ciała, co na lądzie odbija się negatywnie na sprawności ruchowej.

Pancerz stanowi problem nie tylko dla potencjalnego drapieżnika, ale też dla samca ubiegającego się o specjalne względy samicy. Może się wydawać, że doprowadzenie do zbliżenia jest wyczynem porównywalnym niemalże ze złapaniem mydła w wannie. Gody odbywają się pod wodą i jak na „żółwie tempo”, mają przebieg bardzo dynamiczny. Samce dość często toczą boje pomiędzy sobą, a nieskore do amorów samice zazwyczaj uciekają przed swoimi adoratorami. Aby unieruchomić partnerkę samiec musi uciec się do dość brutalnego fortelu, podszczypując i kąsając jej głowę. Zmęczona samica wreszcie daje za wygraną i bez sił opada na dno. Wówczas samiec wspina się na nią przednimi kończynami, a specjalne wklęśnięcie plastronu pancerza pozwala mu na czułe przylgnięcie do karapaksu samicy – w takim uścisku (ampleksus) dochodzi do zbliżenia. Okres składania jaj w Polsce przypada na czerwiec, rzadziej koniec maja, i poprzedzony jest wędrówką samic na lęgowiska. Jaja składane są wyłącznie na lądzie. Właściwy wybór miejsca to jeden z kluczowych warunków dla przetrwania potomstwa. Samica kierując się tylko sobie znanymi sposobami i doświadczeniem musi perfekcyjnie ocenić warunki cieplne i wilgotnościowe podłoża, aby wykopać komorę lęgową w optymalnym punkcie. Czyni to z zachowaniem całej procedury – w momencie dotarcia do lęgowiska zaczyna po nim krążyć, często się zatrzymuje charakterystycznie unosząc głowę, co jakiś czas dotyka pyskiem podłoża, nieraz także wykopuje płytkie dołki. Zdolność widzenia w podczerwieni prawdopodobnie również pomaga samicy w wyszukiwaniu ciepłych plam na powierzchni ziemi lub słupów ciepłego powietrza ponad nią. Miejsce, które wybiera najchętniej, to dobrze nasłoneczniony fragment murawy napiaskowej (ciepłolubnego zbiorowiska trawiastego), gdzieś w pobliżu środowiska życia żółwicy – zbiornika, cieku. W wykopanej za pomocą tylnych kończyn niewielkiej jamce, przypominającej w przekroju kształt gruszki, składa zwykle kilkanaście jaj w cienkiej, wapiennej skorupce. Po zatkaniu otworu wlotowego jamki powstaje bezpieczna komora. Powierzchnię ziemi samica stara się jak najdokładniej zamaskować. Na tym jej rola się kończy – od tej chwili los przyszłych żółwików zależy głównie od pogody, a także sprytu potencjalnych drapieżników. Od temperatury zależy okres inkubacji jaj (w Polsce wynosi on przeciętnie ok. 100–110 dni), a także płeć potomstwa. Przy zbyt niskich temperaturach okres ten znacząco się przedłuża i embriony mogą zginąć pod wpływem jesiennych przymrozków. Mimo troskliwych zabiegów samic, obserwuje się liczne przypadki plądrowania gniazd, zwłaszcza przez kruki, lisy, jenoty, rzadziej kuny i borsuki. Na niektórych lęgowiskach odnotowuje się niemal 100% straty w jajach. W pierwszym okresie życia śmiertelność młodych również jest bardzo wysoka, jednak w ostatecznym rozrachunku samica nadrabia niepowodzenia, regularnie podchodząc do lęgów przez bardzo długi okres – może on trwać kilkadziesiąt lat! Trudno w to uwierzyć, ale najstarsze żółwie błotne, które można jeszcze spotkać w naturze, mogłyby pamiętać okres Królestwa Kongresowego, czasy przed wynalezieniem kinematografu przez braci Lumière czy budową wieży Eiffla! Uważa się, że zwierzęta te dożywają wieku nawet ok. 120 lat – długowieczność to kolejna, po pancerzu, charakterystyczna cecha żółwi. Niestety nie opowiedzą nam żadnej ciekawej historii, gdyż są nieme i głuche. Być może to właśnie ich recepta na długowieczność? Na Sycylii to się sprawdza… Posiadają za to bardzo dobry węch i wzrok.

Żółw błotny to drapieżnik pełną gębą…, a właściwie pełnym „dziobem”. Jego pożywienie stanowią przede wszystkim bezkręgowce wodne, larwy owadów, kijanki, rzadziej małe rybki. Poluje nieruchomo, oczekując aż ofiara zbliży się dostatecznie i wtedy błyskawicznym wyrzutem głowy spod pancerza chwyta ją uzbrojonym w charakterystyczny dziób pyskiem. Ów dziób zbudowany jest z twardych, rogowych listew, które zachodząc na siebie działają na zasadzie nożyc. Żółwie chętnie też korzystają z padliny – martwe ryby rozrywają za pomocą długich i ostrych pazurów.

Niegdyś żółw błotny był gatunkiem dość licznym i szeroko rozpowszechnionym w Europie. W średniowieczu w wielu krajach jego mięso było bardzo cenione zarówno z powodu walorów smakowych, jak i obrzędowych – potrawy z żółwia traktowane były jako bezmięsne. Żółwie sprzedawano masowo na targach, a nawet hodowano je w przyklasztornych stawach. W Polsce gatunek ten nigdy nie był wykorzystywany ani szczególnie ceniony za swoje walory użytkowe, i w przeciwieństwie do pozostałych gadów, do dziś jest dość lubiany. Może nawet nie był powszechnie uznawany za gada, o czym świadczyć może używana w niektórych regionach kraju stara, ludowa nazwa tego gatunku – „żelazna żaba”. Mimo to, gatunek ten w bardzo szybkim tempie znalazł się na krawędzi wymarcia. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt jego wizerunek znajduje się pośród zwierząt kategorii EN – bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożonych, a jego liczebność szacuje się zaledwie na 700–800 osobników. Nasuwa się więc pytanie: jak ma się opisywany w pierwszej części artykułu sukces ewolucyjny do tej sytuacji? Prawdopodobnie do krytycznego stanu przyczyniło się wiele czynników jednocześnie. Do najważniejszych można zaliczyć szybkie ubywanie naturalnych siedlisk – odpowiednich zbiorników i cieków wraz ze specyficzną mozaiką biotopów, umożliwiających właściwe warunki inkubacji jaj i rozwoju młodych. Dzieje się tak głównie na skutek działalności człowieka – nierozważnych melioracji, zanieczyszczenia wód, zaburzenia warunków hydrologicznych, uproszczenia i zubożenia siedlisk. Czynnikami, na które mamy niewielki wpływ są anomalia pogodowe, zwłaszcza chłodne i wilgotne lata oraz zwiększona presja drapieżników w obrębie lęgowisk. Trzeba podkreślić, że utrzymanie się lub rozwój populacji gatunków występujących na skraju swego zasięgu z zasady jest utrudnione. Egzystując w skrajnych dla siebie warunkach, są znacznie bardziej wrażliwe na niekorzystne czynniki, a ich nasilenie, lub nałożenie się, natychmiast odbija się na pogorszeniu kondycji gatunku. Ze względu na długowieczność żółwia trudno oceniać prawdziwe tempo procesu jego wymierania – pojedyncze, samotne osobniki mogą żyć przecież jeszcze nawet kilkadziesiąt lat. Takie szczątkowe populacje z powodu braku kontaktu z innymi osobnikami i możliwości rozmnażania już w tej chwili możemy uznać za biologicznie martwe. Pomimo naszych zabiegów, wieloletniej ochrony gatunkowej, wielu konwencji międzynarodowych, wprowadzenia ochrony strefowej itp. losy żółwia błotnego wciąż się ważą. Niewielkim pocieszeniem jest fakt, że jedną z najważniejszych ostoi tego gatunku w środkowej Europie jest Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie. Nadzieją są realizowane w Polsce programy wspomagania rozrodu – głównie poprzez ochronę gniazd i inkubację jaj w sztucznych warunkach. W połączeniu z aktywną ochroną siedlisk i stałym monitoringiem może to zaowocować poprawą stanu populacji w miejscach występowania żółwia, a w przyszłości można będzie myśleć o reintrodukcji, czyli sztucznym wprowadzeniu na stanowiska, na których już wyginął.

Końcówka artykułu nie nastraja optymistycznie, żeby więc zmienić ten ponury ton przypomnę, chyba wszystkim znaną, bajkę o wyścigu żółwia z zającem. Żółw ostatecznie wygrywa wyścig, bo „żółw krok po kroku sunie wciąż do przodu, nie przystając ni razu, z żadnego powodu”. Proponuję zapamiętać tę pointę…, a resztę, drogi Czytelniku, możesz włożyć między bajki…

Michał Stopczyński

Kolejne popielice wypuszczone

W ramach projektu reintrodukcji popielicy w Puszczy Bukowej pod Szczecinem, prowadzonego przez PTOP „Salamandra” we współpracy z Zakładem Zoologii Systematycznej UAM w Poznaniu, w 2005 roku wypuściliśmy kolejną grupę tych zagrożonych wyginięciem nadrzewnych gryzoni. W przyszłym sezonie planujemy wsiedlenie ostatniej partii – ok. 60 osobników. Znaleźliśmy też ślady obecności wcześniej wypuszczonych popielic, co świadczy o tym, że radzą sobie nienajgorzej. Niestety w tym roku prawdopodobnie nie miały młodych, co może być związane ze słabą bazą pokarmową, spowodowaną skąpym owocowaniem buka (jest to zjawisko naturalne – buki intensywnie owocują co 2–3 lata).

Radosław Dzięciołowski
Mirosław Jurczyszyn