Fascynujący świat ważek

U przeciętnego człowieka wiedza o ważkach ogranicza się do zauważenia związku tych owadów z wodą. Nierzadko daje się też słyszeć zdanie o „małych helikopterkach siadających na czubku wędki”. Bardziej zainteresowani miłośnicy natury wspomną o dużych i małych ważkach, o drapieżnym trybie życia, szybkim locie.

Niewiele to jednak w porównaniu z bogactwem i złożonością świata ważek oraz z ogromem wrażeń i przeżyć, jakie przynosi bliższy kontakt z tą niezwykle interesującą grupą owadów. Zasługują one na miano owadzich „dinozaurów”, bowiem współczesne gatunki zachowały wiele pierwotnych cech (m.in. gęste użyłkowanie skrzydeł) i niewiele różnią się od praprzodków, z których najstarsi pojawili się w karbonie, 300 milionów lat temu.

Larwy ważek - typowych zwierząt dwuśrodowiskowych - żyją w środowisku wodnym, a owady dorosłe (imagines) - w lądowym. W naszej strefie klimatycznej istnieje dysproporcja długości fazy larwalnej, trwającej od kilku miesięcy do 3, 4 lat, i dorosłej - od kilkunastu do kilkudziesięciu dni. Zarówno larwy, jak i imagines należą do wybitnych drapieżników, pełniąc znaczącą rolę w utrzymaniu równowagi biologicznej. Pierwsze polują czatując lub powoli podkradając się. Do łapania zdobyczy służy im maska - specyficzny łyżkowaty narząd wyrzucany z wielką prędkością, będący przekształconą częścią aparatu gębowego.

Owady dorosłe polujące aktywnie to niezrównani lotnicy o olbrzymich oczach mieniących się głębokimi barwami, szczególnie czerwienią, zielenią i błękitem. Barwy ich ciała należą do najpiękniejszych w całym świecie przyrody. A najwspanialsze jest to, że w pełnej krasie objawiają się jedynie u żywych owadów. Nawet najwymyślniejsze sposoby preparacji nie zapobiegną blednięciu kolorów, a ważki nie preparowane szybko szarzeją i niszczeją. Dzięki temu niewielu jest kolekcjonerów ważek, i najwartościowsze stają się obserwacje przyżyciowe. A jest co obserwować! Szczególnie efektowne są tu zachowania terytorialne oraz rozrodcze - loty w tandemach, kopulacja w pozycji koła, rozmaite sposoby składania jaj.

Współczesne ważki należą prawie bez wyjątku do dwóch grup: równoskrzydłych i różnoskrzydłych. Przednie i tylne skrzydła pierwszych są jednakowej wielkości i kształtu, w czasie spoczynku składane nad ciałem lub kielichowato rozchylone. Larwy oddychają za pomocą listkowatych płatków na końcu odwłoka - skrzelotchawek. W drugiej grupie kształt i wielkość skrzydeł są zróżnicowane, w czasie spoczynku ważka rozkłada je na boki. Larwy ważek z tej grupy oddychają za pośrednictwem końcowego odcinka jelita.

Spośród około 5 tysięcy gatunków ważek, w Polsce znaleziono dotąd 72, a wykrycie każdego następnego byłoby dziś wielką niespodzianką. Tak stało się 3 lata temu, gdy odkryłem po raz pierwszy w Polsce, na Pojezierzu Międzychodzko-Sierakowskim, drobną błękitno-czarną łątkę Cercion lindenii. Bytuje ona na jeziorach w strefie roślinności zanurzonej okresowo dorastającej do powierzchni (wywłócznik, rogatek).

Jeziorowa fauna ważek nie jest jednak zbyt bogata i niewielu liczy typowych przedstawicieli. Trzeba tu wspomnieć niezwykłą przenielę Epitheca bimaculata o pełnym energii, pięknym locie. Także rzeki i rzeczki zamieszkują w naszych szerokościach geograficznych nieliczne gatunki, jednakże bardzo charakterystyczne dla tych środowisk. Należy tu wymienić metalicznie granatowe samce i zielone samice świtezianek Calopteryx, czarno-żółto-zielone gadziogłówki Gomphidae oraz związane z czystymi rzeczkami i potokami czarno-żółte duże szklarniki Cordulegaster. Również torfowiska wysokie i niskie skupiają charakterystyczne gatunki ważek. Wśród nich są finezyjne, latające wiosną i wczesnym latem, zalotki Leucorrhinia o „niespokojnym” locie, gatunki miedziopiersi Somatochlora arctica, S. alpestris, S. flavomaculata, jak i wielkie późnoletnie żagnice np. Aeshna subarctica. Bogatą faunę ważek gromadzą wody stojące o zróżnicowanej i obfitej roślinności, takie jak małe zarastające jeziorka czy drobne zbiorniki wodne. Nadają się one najlepiej do późnowiosennych obserwacji „chmur” błękitnych łątek Coenagrion oraz letnich spotkań z plamistymi żagnicami Aeshna i czerwonymi szablakami Sympetrum. Na stawach i gliniankach podziwiać można w czerwcu i lipcu największą krajową ważkę - majestatycznego błękitno-zielonego husarza władcę Anax imperator. Także nad rowami i stawkami śródpolnymi, również wysychającymi, spotkać można interesujące gatunki, jak np. nieco podobną do szerszenia (samice i niedojrzałe samce, starsze bowiem są błękitne) ważkę płaskobrzuchą Libellula depressa. W tych silnie nasłonecznionych środowiskach często występują gatunki południowego pochodzenia, a wśród nich metalicznie zielona z rdzawym połyskiem pałątka Lestes barbarus, kredowoniebieska lecicha Orthetrum brunneum, błękitnoplama żagnica Aeshna affinis czy drobna tężnica Ischnura pumilio o ognistopomarańczowym ubarwieniu młodych samic. Ważki, głównie w okresie poprzedzającym rozród, prze-bywają często z dala od wody, także w środowiskach suchych i nagrzanych np. na polach, drogach, uprawach leśnych. Najłat-wiej tu o spotkanie z szablakami Sympetrum czy lecichą Orthetrum cancellatum.

Wiele gatunków ważek jest stosunkowo odpornych na zmiany w środowisku powodowane działalnością człowieka, takie jak szybka eutrofizacja (wzrost żyzności) wód czy ich zanieczyszczenie, oczywiście w pewnych granicach. Kopane przez człowieka rowy, żwirownie i glinianki przyczyniają się nawet do rozprzestrzeniania niektórych, szczególnie południowych, gatunków. Natomiast do najbardziej zagrożonych należą dziś ważki środowisk rzecznych (głównie małych rzeczek) i torfowiskowych. Spowodowane jest to dużym zanieczyszczeniem i degradacją rzek oraz zanikiem torfowisk.

Polscy odonatolodzy (specjaliści w zakresie ważek) przystępują w bieżącym roku do realizacji programu NEHALENNIA, opracowanego przez autora tego artykułu. Program ten, prowadzony pod auspicjami PTOP „Salamandra”, służyć ma ochronie bardzo rzadkiego, najmniejszego w Polsce (długość ciała 2-2,5 cm) gatunku - iglicy Nehalennia speciosa. Ta oryginalna ważka zamieszkuje mokradła turzycowe na siedliskach torfowisk przejściowych i niskich. W odróżnieniu od innych ważek bytuje wśród roślinności, wyjątkowo wylatując na otwartą przestrzeń. W ramach programu przeprowadzona zostanie inwentaryzacja stanowisk gatunku, szczegółowe rozpoznanie zajmowanej niszy siedliskowej i zagrożeń związanych z zanikiem torfowisk i zanikaniem tej ważki na torfowiskach. Na tej podstawie zostaną opracowane wytyczne ochrony iglicy, a w przyszłości przeprowadzi się być może próby jej reintrodukcji,tzn. osiedlenia w miejscach, w których występowała w przeszłości.

Wszystkich, którzy chcieliby zgłębić tajniki fascynującego świata ważek, zapraszamy, skontaktujcie się z nami. Pamiętajcie - najpiękniejsze są ważki żywe!!!

Rafał Bernard

Widziane, lecz nie dostrzegane

Co to są porosty? Na to pytanie umiemy odpowiedzieć prawie wszyscy. Pamiętamy z lekcji biologii dziwną grupę „roślin” składających się z dwóch żyjących w symbiozie organizmów - grzybów i glonów. Niektórzy z nas pamiętają także, że są to „typowe organizmy pionierskie”. Czy jednak wiemy, jak one wyglądają? Czy mamy okazję oglądać je na co dzień?

Wydaje się, że jakkolwiek ciągle je widzimy, to wcale ich nie dostrzegamy. Wystarczy jednak podejść do betonowego słupa latarni ulicznej bądź do drzewa przy wiejskiej drodze i przyjrzeć się im dokładnie z odległości 20-30 cm, aby dojrzeć całe bogactwo drobnych organizmów. Żółty lub niebieski „proszek”, zielonkawe maleńkie „miseczki”, szarobiałe lub jaskrawopomarańczowe „rozetki” - to właśnie porosty. Różnorodność kształtów i barw tych organizmów jest ogromna.

Na ziemi, wśród mchów zobaczyć można wielką rozmaitość chrobotków (Cladonia). Niektóre tworzą całe murawki gęsto porozgałęzianych krzaczków, inne wytwarzają tak zwane podecja w kształcie kieliszków - czasami wyrastających jeden z drugiego.

Na brzegach tych tworów często zobaczymy brązowe lub szczególnie efektowne, krwistoczerwone owocniki. Na korze drzew, oprócz niepozornych form skorupiastych, zobaczyć można czasem drobne krzaczki odnożyc (Ramalina) przypominające miniaturowe rogi łosia lub gęste kępy brodaczek (Usnea), których długość u brodaczki najdłuższej (U. longissima) może dochodzić do paru metrów! Mieszkańcy miast często nie zdają sobie sprawy, że np. dziwne, żółte zabarwienie fragmentów murów oraz różnobarwne, mniej lub bardziej koliste „plamy” na starym tynku to właśnie porosty, których naturalnym siedliskiem są skały wapienne.

Jakkolwiek występują niemal wszędzie, najwięcej spośród ok. 2000 znalezionych w Polsce gatunków porostów spotykamy w górach. To im zawdzięczają swą nazwę Żółta Turnia czy Siwe Skały. Tu właśnie możemy najłatwiej zaobserwować jedną z typowych cech porostów. Te, zdawałoby się, tak wytrzymałe, pionierskie organizmy, mają zazwyczaj bardzo ściśle określone wymagania ekologiczne w odniesieniu do warunków środowiska, w którym mogą występować. Różnią się między sobą nie tylko gatunki spotykane na drewnie od tych, które pokrywają skały, ale wręcz zupełnie odmienne spotykamy na skałach wapiennych, inne na granitach, jeszcze inne przywiązane są do piaskowców.

Wielu porostów rosnących na gładkiej korze niektórych drzew liściastych, np. literaka właściwego (graphis scripta), nie spotykamy na spękanej korze innych drzew. Rzadko spotykany pismaczek cisowy (Opegrapha taxicola) rośnie wyłącznie na korze cisów (Taxus baccata). Jego krewniak - pismaczek brzozowy (Opegrapha betulina) ma dwie odmiany. Jedną, varietas betulina, spotykamy na korze drzew liściastych, drugą, var. herbarum, na pędach trzciny (Phragmites communis) i innych traw. Występowanie niektórych gatunków porostów ograniczone może być nie tylko do konkretnego gatunku drzewa, lecz wręcz do jednej jego partii będącej w okreś-lonym wieku. Przykładowo: promianek kruchy (Bactrospora dryina) rośnie jedynie w cienistych lasach u nasady pni starych dębów.

Aby dany gatunek mógł występować, wszystkie wymagania w stosunku do rodzaju podłoża, jego składu chemicznego, dostępu wody, nasłonecznienia itp. muszą być ściśle spełnione. Tylko ogromna różnorodność owych wymagań, występująca u różnych gatunków porostów powoduje, że są one tak wszędobylskie. Właściwość ta przyczynia się do tego, że organizmy te są doskonałymi bioindykatorami, czyli wskaźnikami stanu środowiska, szczególnie przydatnymi do oceny stopnia zanieczyszczenia atmosfery. Znając wymagania i tolerancję poszczególnych gatunków, na podstawie analizy flory porostów na danym terenie możemy wnioskować np. o średnim stężeniu SO₂ w powietrzu, czy też np. o zakwaszeniu podłoża przez kwaśne deszcze.

Poddając plechy analizie chemicznej, zbadać można zawartość w nich metali ciężkich, które organizmy te wchłaniają i akumulują nieraz w ogromnych stężeniach.

Przechadzając się ostatnio po Poznaniu, mogli Państwo zauważyć w różnych jego punktach niewielkie płytki z kawałkami porośniętej porostami kory. Zawieszone są one na drzewach na wysokość ok. 3,5-4 m. Porost ten to pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia physodes), powszechnie stosowana do tak zwanego „testu płytkowego”. Próbki pobrane z miejsca o małym stopniu zanieczyszczenia atmosfery porozmieszczałem na terenie całego miasta. Analizując następnie tempo zamierania plech, zawartości chlorofilu czy ilość zakumulowanych metali ciężkich, będę mógł wnioskować o stanie atmosfery w poszczególnych miejscach Poznania. Powtarzając te badania o różnej porze roku można się dowiedzieć, jak stopień zanieczyszczenia rozkłada się w czasie.

Metody bioindykacji mają dwie podstawowe zalety, decydujące o ich przewadze nad badaniami chemicznymi i elektronicznymi. Po pierwsze - są od nich dużo tańsze, po drugie - przy ich pomocy poznajemy nie tylko skład chemiczny atmosfery, ale jej rzeczywiste oddziaływanie na organizmy żywe. A to przecież uzależnione jest od wielu innych czynników, jak nasłonecznienie, wiatry itp..

Niestety, wszystkie opisane wyżej metody mogą być wykorzystywane jedynie przez dysponujących fachowym sprzętem i wiedzą specjalistów. Nawet zwykłe oznaczenie gatunku znalezionego porostu, wymaga w wielu przypadkach specjalnych odczynników i mikroskopu.

Czy przeciętny miłośnik przyrody, umiejący nie tylko „patrzeć”, ale i „dostrzegać”, może na podstawie obserwacji porostów wyciągnąć jakieś wnioski na temat stanu środowiska? Otóż może i to z dość dużą dokładnością. Służy temu np. tak zwana „skala porostowa”. Jest to specjalna tablica zawierająca zdjęcia kilku pospolitych, łatwo rozróżnialnych porostów, których obecność bądź jej brak mogą świadczyć o stężeniu SO₂ w powietrzu. W Polsce popularna jest obecnie taka skala opracowana przez biologów z Wrocławia. Jednak nawet bez niej można sobie nieźle poradzić. Przyjrzyjmy się pobliskim drzewom liściastym. Jeśli na ich korze występują wszystkie formy porostów, łącznie z tak bogato rozgałęzionymi formami krzaczkowatymi jak brodaczka (Usnea) - możemy oddychać pełną piersią. Powietrze jest tutaj niemal idealnie czyste. Im większe stężenie toksyn, tym więcej form porostów znika z naszych drzew. Z dużym przybliżeniem można powiedzieć, że podatność porostów na toksyny uzależniona jest od stosunku ich masy do powierzchni wystawionej na działanie powietrza. W pierwszej kolejności giną więc porosty krzaczkowate, później krzaczkowato-listkowate i listkowate. Na skraju dużych miast można spotkać jeszcze najbardziej odporne formy listkowate oraz łuseczkowate. Przeważają jednak porosty skorupiaste, ściśle przylegające do kory. W centrum, drzewa pozbawione są zwykle nawet tych ostatnich. Obszary takie nazywamy „pustynią porostową”. Nawet tu jednak można często spotkać te organizmy rosnące na tynku i betonie. Zawierające wapń podłoże w pewnym stopniu neutralizuje działanie kwaśnych deszczy. Szczególnie odporne są formy o naprawdę znikomej plesze jak misecznica pospolita (Lecanora dispersa) lub tak zwane endolityczne, żyjące pod powierzchnią skały (czy betonu), na zewnątrz wystawiające jedynie owocniki, jak różni przedstawiciele rodzaju brodawnica (Verrucaria).

Wykorzystując porosty do oceny stanu środowiska musimy jednak pamiętać, że nie ma prostej zależności między danym czynnikiem szkodliwym a występowaniem porostów. Na obecność i kondycję tych organizmów ma wpływ pełen kompleks czynników zewnętrznych, a więc zarówno zanieczyszczenie gazami lub pyłami, jak i np. brak wody, światła czy odpowiedniego podłoża.

Czy oprócz bioindykacji, porosty mogą przydać się do czegoś człowiekowi? Przede wszystkim mogą stanowić one bogaty w węglowodany dodatek do pożywienia ludzi i zwierząt a czasem wręcz ich jedyny pokarm. Znanym przykładem są tutaj chrobotki (Cladonia) i inne porosty naziemne, rosnące daleko na północy w tundrze. Na całym świecie różne gatunki porostów wykorzystywane są do celów kulinarnych. Nie wykluczone że biblijną „manną” była roznoszona przez wiatr misecznica jadalna (Lecanora esculenta), która do dziś spożywana jest przez ludy zamieszkujące półpustynne tereny Azji i północnej Afryki. Również z wielu występujących w Polsce gatunków można sporządzić smaczne potrawy. Pamiętajmy jednak, że najczęściej używana do tego celu płucnica islandzka (Cetraria islandica) jest w naszym kraju objęta ochroną prawną. Specyficzne „spożywcze” znaczenie miała niegdyś jaskrota wilcza (Letharia vulpina). Jej sproszkowaną plechą posypywano padlinę, którą wykładano dla lisów i wilków. W ten sposób truto te biedne zwierzęta. W czasie II wojny światowej, aby zaradzić brakom żywności, uczeni radzieccy opracowali metodę otrzymywania z porostów glukozy i niezwykle strategicznego surowca - spirytusu. Sproszkowaną mąklę tarniową (Evernia prunasti) dodawano niegdyś do chleba, aby przydać mu aromatu. Obecnie przemysł kosmetyczny wykorzystuje ją dla utrwalania zapachów.

Od najdawniejszych czasów wykorzystywano porosty w medycynie ludowej. Świadczą o tym już choćby same ich nazwy, jak np. płucnica islandzka (Cetraria islandica) czy granicznik płucnik (Lobaria pulmonaria). Obecnie po odkryciu antybiotycznych właściwości niektórych kwasów porostowych - substancji wytwarzanych wyłącznie przez te organizmy, zainteresowanie medycyny porostami ponownie wzrosło.

Barwniki odpowiedzialne za różnorodne kolory plech porostowych również wykorzystywane były przemysłowo. Jakkolwiek w większości zostały one obecnie wyparte przez przemysł chemiczny, to jednak do dziś, znany wszystkim z lekcji chemii lakmus otrzymuje się z porostów, np. z ochrostów - grubego i spękanego (Ochrolechia parella, O. tartarea).

Wnikliwemu obserwatorowi przyrody porosty mogą dostarczyć wielu informacji o zachodzących na danym terenie zjawiskach. Mówiliśmy już o rodzaju podłoża czy zanieczyszczeniu atmosfery. Obecność ptasich gniazd mogą zdradzać azotolubne porosty, rosnące w miejscach „użyźnianych” ptasimi odchodami. Jeśli przyjrzymy się w górach rumowisku skalnemu, na podstawie wielkości plech niektórych bardzo powoli i równomiernie rosnących porostów skorupiastych, możemy stwierdzić, ile lat temu zeszła tędy lawina.

Ile jeszcze tajemnic i niespodzianek kryją te arcyciekawe organizmy? Niestety, niektórych nie odkryjemy już nigdy. Wiele porostów, jak np. brodaczka najdłuższa (Usnea longissima) prawdopodobnie wyginęło w Polsce całkowicie. Bardzo liczne są na wymarciu. Ochroną prawną zostały objęte tylko te, którym grozi bezpośrednie niszczenie przez człowieka, np. ze względu na okazałą, ozdobną plechę jak brodaczka (Usnea) oraz właściwości spożywcze lub lecznicze jak płucnica islandzka (Cetraria islandica) czy granicznik płucnik (Lobaria pulmonaria). Większości porostów ginących z powodu ogólnej degradacji środowiska, a zwłaszcza zanieczyszczenia atmosfery, ochrona taka nie na wiele by się zdała. Zastanówmy się więc, czy wybierając się na wycieczkę za miasto, aby tam przyjrzeć się tajemniczemu światu porostów pokrywających korę przydrożnych drzew, nie warto, zamiast samochodem, pojechać rowerem?

Andrzej Kepel

Nietoperze w... studniach

Spośród wielu miejsc, w których zimują nietoperze, takich jak bunkry, sztolnie, piwnice czy jaskinie, studnie są jednym z najdziwniejszych. Początkowo wydawało się to nam mało prawdopodobne, by można było spotkać tam większą liczbę tych zwierząt. Dopomógł nam przypadek.

Od dawna mieszkańcy wsi Rzecin, leżącej na skraju kompleksów leśnych Puszczy Noteckiej mówili, że wyciągali utopione „gacoperze” ze studni. Nikt jednak nie traktował tych informacji zbyt poważnie. Kiedyś znajoma opowiedziała mi, jak pewnego jesiennego wieczoru obserwowała nietoperze wylatujące ze studni. Sprawdziłem to, i rzeczywiście, w szczelinach między betonowymi kręgami zimowały nocki rude i gacek.

Początkowo nikt nie dawał wiary mojej obserwacji, jednak udało mi się nakłonić chiropterologa (tak nazywa się fachowo badacz nietoperzy) Rafała Bernarda do wyjazdu. Podczas pierwszej kontroli znaleźliśmy nietoperze zimujące również w innych studniach.

Opublikowaliśmy nasze dane w wydanym w Wielkiej Brytani czasopiśmie „Bat News”. Sprawa zaczęła zataczać coraz szersze kręgi. Było to pierwsze polskie doniesienie o hibernacji nietoperzy w takim miejscu.

Podczas ostatniej konferencji zorganizowanej przez badaczy nietoperzy w Toruniu, Marek Kowalski przedstawił dane Mazowieckiej Grupy Badaczy Nietoperzy z kontroli prowadzonych na terenie Kujaw (Lidzbarsko-Warmiński Park Krajobrazowy). Oni również znaleźli nietoperze licznie zimujące w studniach.

„Salamandra” postanowiła prowadzić dalsze badania i wraz z Rafałem Bernardem, Andrzejem Kepelem oraz Sławkiem Michalakiem zaczęliśmy regularne poszukiwania we wszystkich studniach na terenie „naszej” wsi. Zorganizowaliśmy, jak dotąd, trzy takie kontrole. Dzięki nim udało nam się ustalić, że studnie są dla nietoperzy jednym z atrakcyjniejszych miejsc na przetrwanie zimy na terenie wiejskim. Zwierzęta te zdają się wręcz przedkładać studnie nad inne kryjówki i nie sprawia im większej różnicy czy studnia jest używana, czy nie.

Jakkolwiek początkowo grupa biologów wędrująca po wsi z długą drabiną i wchodząca do wszystkich studni budziła sporą sensację, teraz, w wyniku wielu przeprowadzonych przy okazji badań rozmów z gospodarzami, nietoperze mogą spotkać w tamtej okolicy licznych przyjaciół. Nikogo też już nie zdziwią „gacki” zimujące w studni.

Andrzej Gawlak

Prawo (nie)doskonałe

Zarejestrować nierejestrowalne?

Podczas 15. Konferencji Stron Konwencji o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem (CITES) włączono do jej Załącznika II kilka kolejnych gatunków zwierząt. Oznacza to, że wkrótce zostaną one objęte obowiązkiem zgłaszania do rejestrów prowadzonych przez starostów. Do wniosku o wpis do rejestru należy załączyć dokumenty potwierdzające legalne pochodzenie posiadanych osobników. Skąd jednak właściciele tych zwierząt mają wziąć takie dokumenty, skoro do tej pory nie podlegały one ograniczeniom w handlu i żadnych dokumentów dla nich nikt nie wystawiał?

Jednym z gatunków zwierząt objętych w tym roku po raz pierwszy ochroną CITES jest nadrzewna żabka - chwytnica czerwonooka (Agalychnis callidryas). Podobnie jak pozostałe nowo objęte ochroną gatunki chwytnic (Agalychnis spp.), traszka Kaisera (Neurergus kaiseri) czy cztery gatunki legwanów z rodzaju Ctenosaura - C. bakeri, C. oedirhina , C. melanosterna i C. palearis, zostanie ona wkrótce dodana do Aneksu B rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi. Z tą chwilą zacznie w całej Unii Europejskiej podlegać ograniczeniom w obrocie komercyjnym, a w Polsce - obowiązkowi zgłoszenia do rejestru prowadzonego przez starostę (na podstawie art. 64 ustawy o ochronie przyrody). Oznacza to, że w przypadku posiadania (żywych) czy sprzedaży okazów chwytnicy, trzeba będzie dysponować dokumentami potwierdzającymi jej legalne pochodzenie. Jednym z rodzajów legalnego pochodzenia jest tzw. pochodzenie przedkonwencyjne, czyli sprzed objęcia gatunku ograniczeniami. Jak je jednak udokumentować? W niektórych krajach właściciele mogą zwrócić się do odpowiednich władz o wystawienie świadectwa pochodzenia przedkonwencyjnego. W Polsce takim dokumentem mogłoby być zaświadczenie o wpisie do rejestru przed datą objęcia ochroną. Niestety - nie ma podstaw prawnych, by przed objęciem gatunku ochroną wpisać do rejestru jego okaz. Co więc należałoby zrobić?

Ministerstwo Środowiska od kilku lat dysponuje projektem nowelizacji ustawy o ochronie przyrody, przygotowanym przy współpracy „Salamandry”, przewidującym m.in. wprowadzenie okresu przejściowego, w którym po dodaniu gatunku do listy taksonów chronionych, można by zarejestrować należące do niego zwierzę bez dokumentów. Ostatnio pojawiła się szansa, że zapis ten zostanie zaproponowany do wprowadzenia do ustawy.

Nie ma jednak pewności, czy zmianę tę uda się wprowadzić na czas. Jeśli nie - po wpisaniu nowych gatunków do Aneksu B posiadacze ich okazów będą musieli radzić sobie w ramach obowiązującego prawa. Lista dowodów, które mogą świadczyć o legalnym (w tym wypadku - przedkonwencyjnym) pochodzeniu okazu nie jest ograniczona. Może to być każdy dokument, który przekonująco zaświadcza o posiadaniu okazu przed datą wejścia w życie przepisu nowelizującego Aneks.

Nie polecam fotografowania okazów na tle aktualnej gazety. W ten sposób nawet bez uciekania się do fotomontażu łatwo można próbować „udowodnić” posiadanie w niemal dowolnym dniu od czasu upowszechnienia się druku, pożyczając stare czasopismo z biblioteki. Nie byłby to więc przekonujący dowód. Najlepsze (w pełni zgodne z przepisami) wydają się dwa rozwiązania. Już teraz można zwrócić się do urzędowego (powiatowego) lekarza weterynarii o wydanie zaświadczenia, iż danego dnia posiada się zwierzę z konkretnego gatunku. Jako że potrzebę takiego zaświadczenia posiadacz zwierzęcia może wykazać, powinno być ono, po przeprowadzeniu kontroli, wydane. Rozwiązaniem alternatywnym jest zgłoszenie wniosku o wpisanie do rejestru niezwłocznie po opublikowaniu rozporządzenia o nowelizacji Aneksu, ale przed jego wejściem w życie (w tym wypadku dowodem świadczącym o posiadaniu okazu przed wejściem w życie ograniczeń byłaby data złożenia wniosku). Jest to jednak rozwiązanie nieco ryzykowne i wymaga stałego śledzenia stanu przepisów. Termin wejścia w życie może być bardzo krótki po opublikowaniu (np. 3 dni).

W przypadku zwierząt posiadanych już w chwili objęcia gatunku ochroną, teoretycznie wniosek o wpis do rejestru (wraz z dokumentami świadczącymi o legalnym pochodzeniu) należy złożyć w ciągu 14 dni od wejścia w życie tej nowelizacji. Przy składaniu wniosku w tym terminie wnioskodawca możne też jako dowód legalnego pochodzenia spróbować przedstawić oświadczenie, że zwierzę było już w jego posiadaniu w chwili objęcia go ochroną. W pierwszych dniach obowiązywania nowej listy oświadczenia takie powinny być traktowane jako bardzo wiarygodne i mogą być uznawane przez starostów za wystarczające.

Należy mieć nadzieję, że prędzej czy później uda się jednak doprowadzić do takiej zmiany w ustawie o ochronie przyrody, by przewidywała sytuacje regularnych zmian w załącznikach CITES, i właściciele zwierząt świeżo objętych ochroną nie będą musieli stosować „wyjść awaryjnych”.

Andrzej Kepel