Czy morscy cyganie rozumieją potrzebę ochrony przyrody?

Park Narodowy Tarutao. Dla turystów to raj na ziemi, dla przyrodników – naturalna Arka Noego, dająca schronienie tysiącom gatunków zagrożonych przez cywilizacyjny potop, a dla żyjących tam od stuleci morskich nomadów – miejsce, w którym coraz trudniej żyć w tradycyjny sposób.

Archipelag na Morzu Andamańskim w pobliżu granicy Tajlandii z Melezją odwiedziłem w 2004 r. 2-krotnie. W październiku – pod koniec okresu monsunowych deszczy, i w grudniu – w środku pory suchej. Jeszcze na kilka dni przed tsunami, które 26 grudnia spustoszyło tę część świata, mój namiot stał na skraju zasięgu nocnego przypływu. Gdy już w Polsce dotarły do mnie wieści o tragicznych skutkach wielkiej fali, wspaniałe wrażenia z Tajlandii przesłonił obraz dzieci bawiących się beztrosko na brzegu i zerkających na nas z zaciekawieniem. Co się z nimi stało? Dopiero po miesiącu znalazłem w Internecie zdawkową informację, że w archipelagu Tarutao tsunami spowodowało niewielkie szkody. Gdy zdecydowałem się napisać pierwszy artykuł prezentujący wrażenia i zdjęcia z egzotycznego Syjamu, uznałem, że musi dotyczyć członków plemienia Urak Lawoi. Dla nich fala spowodowana przez trzęsienie ziemi, która dotknęła niema każdą rodzinę, to jedynie kolejna z fal, którym muszą stawiać czoło, by zachować swą tożsamość.

Pierwszy morski park narodowy Tajlandii

Utworzony w roku 1974 Park Narodowy Tarutao obejmuje archipelag 51 wysp i ok. 126,4 tys. ha otaczającego ich morza. Jest to jeden z pierwszych (ósmy) parków narodowych Tajlandii. Choć badania, które poprzedziły jego powołanie były bardzo pobieżne, z przyrodniczego punktu widzenia wybór był trafny.

Największa wyspa archipelagu, od której wziął on swą nazwę, to Ko Tarutao (ko po tajsku znaczy: wyspa, a tarutao to po malajsku: stary, tajemniczy i pierwotny). Większość z 15,1 tys. ha wyspy to dość wysokie (do 721 m n.p.m.) wzgórza piaskowcowe, poprzecinane głębokimi dolinami, pokryte kilkoma typami tropikalnego lasu. Północną i wschodnią część tworzą wapienie, w których spotkać można krasowe jaskinie. Część brzegów ma charakter urwistych klifów, ale nie brakuje też długich piaszczystych plaż oraz namorzynowych lasów. Położona ok. 45 km dalej na zachód grupa wysp zbudowana jest przede wszystkim z granitów. Największe wyspy wchodzące w jej skład to górzysta Ko Adang (3 tys. ha), pokryta łagodnymi wzgórzami Ko Rawi (3,1 tys. ha) i raczej płaska, najgęściej zaludniona Ko Lipe (400 ha).

Walory przyrodnicze tego archipelagu nie są do końca zbadane. Jednak i to, co już wiadomo, budzi podziw. Dla zobrazowania tego bogactwa wystarczy wspomnieć, co żyje w otaczających wyspy wodach. W pobliżu brzegu na podwodnych łąkach pasą się wielkie diugonie (Dugong dugon) – przedziwne wodne ssaki znajdujące się na skraju wymarcia. Nieco dalej na morzu spotkać można różne walenie, w tym skrajnie rzadkie delfiny krótkogłowe (Orcaella brevirostris). Z dużych stworzeń na uwagę zasługuje też tajemniczy rekin wielorybi (Rhincodon typus). Będący niegdyś postrachem ujść rzek na Ko Tarutao krokodyl błotny (Crocodylus palustris) wymarł tu już całkowicie, jednak brzegi wysp są wciąż nawiedzane przez inne gady. Na piaszczystych plażach składają swe jaja (niestety – już bardzo nielicznie) trzy gatunki morskich żółwi: zielony (Chelonia mydas), oliwkowy (Lepidochelys olivacea) i szylkretowy (Eretmochelys imbricata). Wyspy te, a zwłaszcza grupa Adang, słyną z otaczających je wspaniałych raf koralowych. Do tej pory rozpoznano na terenie Parku ponad 200 gatunków koralowców i ponad 25% wszystkich znanych nauce gatunków ryb morskich!

Ludzie morza

Wyspy także obfitują w bogactwo roślin, grzybów i zwierząt. Jednak to zasoby morza stanowiły od wieków podstawę egzystencji tzw. „morskich cyganów”. Wśród setek wysp rozrzuconych po Morzu Andamańskim, wzdłuż zachodniego brzegu Półwyspu Indochińskiego, koczownicze życie na łodziach, a podczas monsunów w prowizorycznych chatkach z bambusa, liści palm i trawy, od wieków wiodły grupy narodowościowe – Moken, Moklen i Urak Lawoi. Trzecia, najliczniejsza z nich, różni się od pozostałych dość wyraźnie – językiem, zwyczajami, wyglądem.

Język Urak Lawoi nie jest językiem pisanym. Cała tradycja przekazywana jest ustnie. Ponieważ byli praktycznie samowystarczalni i żyli w dużym rozproszeniu, ciągle zmieniając miejsce pobytu, ich istnienie umykało uwadze mieszkańców kontynentu. Długi czas sądzono, że wyspy Morza Andamańskiego są bezludne. Trudno więc dojść, skąd i kiedy przybyli. Zapewne swój tułaczy żywot wiodą na tym obszarze co najmniej od 300 lat. Obecnie większość Urak Lawoi wyznaje religię animistyczną i oddaje cześć duchom przodków, jednak coraz więcej członków ich społeczności przechodzi na Buddyzm lub Chrześcijaństwo.

Pierwotnie Urak Lawoi żywili się niemal wyłącznie owocami morza: rybami, skorupiakami, małżami i szkarłupniami, urozmaicając dietę owocami i roślinami znajdowanymi na wyspach. Sporadycznie w drodze wymiany zdobywali ryż i inne produkty z kontynentu. Na swych długich wiosłowych łodziach podążali za pożywieniem, dostosowując sposób i przedmiot połowu do sezonowych zmian w przyrodzie. Ze względu na swą niewielką liczebność (w 1970 r. szacowaną na 500 osób, obecnie ok. 4500) oraz ciągłe zmiany miejsca połowów, żyli w harmonii z przyrodą, nie powodując zagrożenia dla równowagi ekosystemów czy gatunków. Nic dziwnego, że tradycyjnie uważają zasoby morza za niewyczerpalne.

Urak Lawoi nie mają stałych pór posiłków ani nie robią zapasów. Mając zawsze pożywienie w zasięgu ręki jedli, gdy byli głodni, wyznając zasadę – zjeść to, co się dziś złapało. Jedynie w okresie przedłużających się sztormów monsunowych mogło to powodować przedłużające się, kilkudniowe okresy postu. Do dziś wśród Urak Lawoi z grupy wysp Adang praktykowane jest nieodpłatne dzielenie się zdobytym pożywieniem.

Pierwsza fala – polityka międzynarodowa

Na początku XX w. na archipelag Tarutao łakomym okiem zaczęli patrzeć Brytyjczycy. Aby więc mocniej zaznaczyć prawa Tajlandii do tych wysp, gubernator prowincji Satun postanowił znaleźć tajskich osadników, który mogliby tam zamieszkać. Okazało się jednak, że jest prostsze rozwiązanie – byli tam wszak już Urak Lawoi. Wystarczyło uznać ich za obywateli Królestawa Syjamu (Tajlandii) i zaprosić do osiedlenia się na wyspach. Stało się to w roku 1909. Dopiero w 1940 r. nadano nowym Tajom prawa własności gruntów na wyspach. Założyli wioski, w których przebywali w okresie monsunowych sztormów, a koczownicze życie kultywowali w okresie suchym (stali się więc półnomadami). Jednak nie rozumieli sensu własności prywatnej czy państwowej. W większości szybko za pół darmo wyzbyli się swych aktów własności na rzecz przybyszów z kontynentu. Zadowalało ich prawo do postawienia na lądzie chatki na okres monsunów. Zaledwie ok. 15% Urak Lawoi na tych wyspach do dziś zachowało jakiekolwiek prawa do ziemi. Jednak owo osiedlenie stanowiło pierwszy krok do transformacji stylu życia tych morskich nomadów.

Druga fala – piractwo

W 1938 r. rząd Tajlandii, szukając miejsca możliwie oddalonego od Bangkoku i dobrze izolowanego, znów zwrócił uwagę na archipelag i największą jego wyspę – Ko Tarutao. W 1939 r. założono tu więzienie dla skazanych za najcięższe przestępstwa. Wkrótce powstała tu też kolonia karna dla więźniów politycznych. Podczas II wojny światowej urwały się drogi zaopatrzenia i łączność więzienia ze światem. Zasoby wyspy nie były w stanie wyżywić kilku tysięcy więźniów i strażników. Aby uniknąć głodu, zaczęli napadać na przepływające statki. Wkrótce odkryli, że proceder ten może przynieść spore korzyści. Uformowały się więc pirackie bandy złożone z więźniów i strażników, które z baz na wyspach archipelagu robiły łupieżcze rajdy na przepływające statki wszelakich bander. W krótkim czasie pobliskie wody zaczęto zaliczać do najniebezpieczniejszych na świecie. W końcu bezradny rząd Tajlandii zgodził się na propozycję pomocy wysuniętą przez Brytyjczyków. Ci w roku 1946 wysłali oddział 300 komandosów, którzy korzystając z pomocy przewodników z plemienia Urak Lawoi przywrócili porządek w archipelagu, skutecznie likwidując pirackie bazy i samych piratów. Wkrótce zlikwidowano też więzienie. Choć Urak Lawoi w większości nie podjęli pirackiego procederu i przyczynili się do jego ukrócenia, te niespokojne lata znacząco wpłynęły na ich życie.

Trzecia fala – wolny rynek

Trwająca wieki izolacja Urak Lawoi zaczęła przechodzić w przeszłość. Na wyspach pojawili się pierwsi obcy osadnicy. Przeróżni handlarze i pośrednicy odkryli, że wykorzystując znajomość wód i ich zasobów przez Urak Lawoi, są w stanie dostarczyć na wiecznie głodne rynki Tajlandii i Malezji tanie i urozmaicone produkty morza. Wytworzenie u morskich cyganów nowych potrzeb nie zajęło wiele czasu. Ryż, ubrania, sprzęt gospodarski, przyprawy, owoce... Aby to zdobyć, trzeba było zacząć sprzedawać – część połowu lub pracę. Wkrótce tradycyjne łodzie wiosłowe zaczęły ustępować miejsca łodziom z silnikiem spalinowym i śrubą na charakterystycznym, długim wale. Jako że nie każdego stać na taki silnik, często właścicielami łodzi są pośrednicy. Oni też zaczęli uczyć Urak Lawoi nowych, bardziej wydajnych technik połowu – np. za pomocą dynamitu czy dużych sieci. Montowane na łodziach kompresory połączone z długimi gumowymi wężami umożliwiły Urak Lawoi nurkowanie i długą pracę (zbieranie płodów morza) na głębokości dochodzącej do 60 m. Połączenie prymitywnej techniki i znikomej wiedzy na temat zasad dekompresji przy nurkowaniu sprawiły, że życie mężczyzn stało się niebezpieczne.

Bogate w ryby łowiska przyciągnęły rybaków ze stałego lądu. Konkurencja małych łodzi i wciąż prymitywnej techniki Urak Lawoi z dziesiątkami dużych kutrów prowadzących rabunkowe połowy – m.in. za pomocą trałowania dna czy nocnych połowów w sieci z wykorzystaniem wabiącego światła – okazała się bardzo trudna. Rozpoczął się wyścig, w którym zarówno morscy cyganie jak i przyroda od początku stali na przegranej pozycji. Zaczęły znikać pierwsze zasoby – żółwie morskie, delfiny, niektóre ryby. Połowy za pomocą dynamitu bezpowrotnie rujnowały bezcenne rafy...

Czwarta fala – ochrona przyrody

Zarówno tworzenie Parku Narodowego jak i ustanawianie obowiązujących w nim zasad odbywało się bez uzgodnień z zamieszkującą go ludnością. Wprowadzono szereg zakazów dotyczących korzystania z zasobów przyrody. Zakazano też osiedlania się na wszystkich wyspach z wyjątkiem Ko Lipe i jednej wioski na Ko Adang. Ograniczenia te zostały odebrane przez Urak Lawoi jako łamanie ich naturalnych praw. „My byliśmy tu pierwsi – to nasze wyspy”. Brak zgody zaowocował oczywiście łamaniem wprowadzonych zasad. To doprowadziło do licznych konfliktów. Wielu strażników Parku zginęło przy próbie egzekwowania prawa. Bywało, że nawet udział w spotkaniach z mieszkańcami wysp kończył się po prosu zastrzeleniem pracowników Parku (po raz ostatni w 1988 r).

Ostatecznie jednak udało się doprowadzić do pewnego rodzaju porozumienia. Urak Lawoi zrezygnowali z połowów ryb za pomocą dynamitu. Niechętnie odstąpili też (przynajmniej oficjalnie) od połowów za pomocą dużych sieci rozstawianych wokół raf lub skał, do których napędzano ryby dzwoniąc pod wodą metalowymi pierścieniami. Teoretycznie zrezygnowali również z chwytania żółwi morskich oraz zbierania wielkich małży – przydaczni (Tridacna spp.), a strażnicy Parku udają, że nie wiedzą, iż obie te grupy zwierząt nadal stanowią jeden z lokalnych przysmaków (niemal wyeliminowano jednak handel tymi gatunkami). Dozwolono połów za pomocą wędek oraz tradycyjnych pułapek ustawianych na dnie (liczba rozstawianych pułapek jest obecnie tak duża, że połów ma skalę przemysłową). Zezwala się też na zbiór jadalnych gniazd jerzyków – salangan indochińskich (Aerodramus fuciphagus germani). Choć obowiązuje zakaz pozyskiwania drewna z lasu (za wyjątkiem pewnej ilości rattanu – kolczastych, pnących palm – do naprawy wspomnianych pułapek), nikt nie sprawdza, skąd Urak Lawoi czerpią paliwo do swoich kuchni. Owo zawieszenie broni jest jednak kruche. Przyrodnicy podkreślają, że Urak Lawoi przestali być elementem zrównoważonego ekosystemu i obecnie skala ich działań powoduje stałe ubożenie zasobów przyrodniczych Parku. Z kolei morscy cyganie wskazują, że o wiele większe szkody powodują duże kutry, które na co dzień prowadzą nielegalne połowy na chronionych wodach. „Prawo jest tylko dla biednych, a bogaty może je łamać”. Rzeczywiście – podczas moich wizyt zawsze w zasięgu wzroku były jakiejś nielegalnie łowiące jednostki. Nawet noce rozświetlone były lampami stosowanymi do połowów. Władze Parku tłumaczą swą bierność brakiem ludzi i sprzętu...

Piąta fala – turyści

Choć archipelag Tarutao na szczęście nie stał się jeszcze jednym z miejsc masowej turystyki, te rajskie wyspy przyciągają wciąż wzrastającą liczbę gości przedkładających obcowanie z przyrodą nad zatłoczone plaże. Ok. 20 tys. odwiedzających rocznie jest gotowych wydać tu nieco pieniędzy. Urak Lawoi zaczynają dostrzegać to jako szansę. Niektórzy dorabiają sobie czarterując łodzie dla turystów, wożąc ich między wyspami czy organizując całodzienne wycieczki w atrakcyjne miejsca.

Rozwój ekoturystyki budzi nadzieje na pogodzenie się Urak Lawoi z istnieniem Parku i zapewnienie im korzyści z ochrony przyrody, stanowi jednak również zagrożenie. Mieszkańcy wysp chcieliby maksymalnie zwiększyć liczbę odwiedzających, podczas gdy przyrodnicy wskazują, że pojemność turystyczna została już przekroczona i dalsza rozbudowa infrastruktury turystycznej i zwiększenie liczby gości spowoduje nieodwracalne zubożenie chronionych walorów. Na razie udaje się ograniczyć bazę turystyczną do ośrodków należących do Parku na Ko Turatao i Ko Adang oraz poświęconej na rozwój osadnictwa i turystyki Ko Lipe, gdzie zezwolono na istnienie i rozwój prywatnych ośrodków.

Niestety – wszystko wskazuje na to, że wkrótce ten mały raj na ziemi i zamieszkujący go lud obejmie powszechna „globalizacja”. Czy jednak określenie „postęp” będzie w tym wypadku właściwe?

Tekst i zdjęcia: Andrzej Kepel

Drzewa spowite jedwabiem

Wiosna w mieście też może nam dostarczyć wielu doznań zmysłowych oraz ciekawych obserwacji. Feerie barw i zapachów kuszą mieszczuchów do spacerów i wcale nie trzeba wyjeżdżać daleko za miasto, żeby podziwiać cuda przyrody. Nie zawsze jednak będą one wywoływać w nas zachwyt. Niekiedy mogą nawet zburzyć nasze poczucie piękna. Gdy wiosna jest ciepła i sucha możemy np. natrafi ć na drzewa lub krzewy pokryte jedwabną przędzą i zupełnie ogołocone z liści.

Spacerując późną wiosną (najczęściej w drugiej połowie maja) w lasach łęgowych lub wzdłuż zadrzewień z czeremchą zwyczajną (Padus avium), możemy zaobserwować dziwne zjawisko. Niektóre z drzew oplecione są (można by rzec: od stóp do głów) białym woalem pajęczyn. Jeśli przyjrzymy się uważniej tym oprzędom, zauważymy, że w miejscach, gdzie są one bardziej zbite, w coś na kształt kołyski (najczęściej w kątach gałązek i liści), wiją się niezliczone ilości małych zielonkawych, czarno nakrapianych gąsienic. Są to larwy namiotnika czeremszaczka (Yponomeuta evonymellus). Ich przysmakiem (a zarazem wyłącznym pokarmem!) są liście czeremchy, które zjadają, aby się przepoczwarczyć i przemienić w drobne, srebrzystobiałe motyle.

Z jaj złożonych na wierzchołkach pędów wylęgają się w kwietniu drobne gąsieniczki, zbite początkowo w zwarte grupki. Oprzędy są wtedy jeszcze luźne i przejrzyste. Na tym etapie rozwoju namiotniki zjadają tylko młode, delikatne liście, omijając starsze i sztywniejsze. W tym samym czasie wzmacniają i powiększają wspólny oprzęd. Gdy wierzchołek jednego pędu zostanie dokładnie objedzony, gąsienice przenoszą się na następny. W miarę wzrostu zwiększa się ich zapotrzebowanie na pokarm, a więc i tempo objadania pędów. Podczas żerowania pokrywają oprzędem kolejne gałęzie, nie omijając już mniej smacznych, starszych liści.

Gdy wiosna jest ciepła i sucha, może zabraknąć pokarmu dla żerujących gąsienic. Wtedy, w poszukiwaniu gatunku żywicielskiego, wędrują, oplatając przędzą wszystko, co znajdzie się na ich drodze. Mogą to być inne niż czeremcha gatunki drzew i krzewów, na których jednak gąsienice nie żerują. Osobniki, które są już dostatecznie odżywione i gotowe do przepoczwarczenia się, gromadzą się w środkowej części oprzędu i ustawiają pionowo. Wkrótce powstają skupienia kokonów, które zyskują dodatkową osłonę w postaci przędzy wytwarzanej przez najpóźniej przepoczwarczające się gąsienice.

Po ok. 14 dniach z poczwarek wylęgają się smukłe białe motylki, z pięcioma rzędami drobnych punkcików na przednich, srebrzystobiałych skrzydłach. Początkowo unikają one lotu i spędzają czas siedząc nieruchomo na gałęziach, w widocznych miejscach. Gdy grozi im niebezpieczeństwo, odskakują od gałęzi i spadają w dół, albo przemieszczają się „pieszo”. Gdy już jednak zdecydują się użyć swoich skrzydeł, można zauważyć, że tylne (całkowicie zasłonięte w czasie spoczynku) są popielatoszare. Czarny rysunek na przednich skrzydłach stanowi ostrzeżenie dla smakoszy motyli. Namiotniki nie mają jednak wielu wrogów – nie są zbyt chętnie zjadane przez ptaki, ponieważ ich ciała przesiąknięte są aromatycznymi substancjami zawartymi w liściach czeremchy, którymi żywiły się gąsienice. Ich liczebność regulowana jest głównie przez czynniki atmosferyczne, choć nie bez znaczenia jest w tym wypadku również zagęszczenie populacji. Przy masowym pojawie wiele gąsienic głoduje, przez co powstałe z nich motyle są mniejsze i mają mniejsze zapasy substancji odżywczych, niezbędnych do produkcji jaj. Składają ich wtedy mniej, lub w ogóle nie przystępują do rozrodu. W ten sposób niejako same regulują stan liczebny własnego gatunku. W kolejnych latach liczebność populacji rośnie (często gwałtownie), bądź spada (czasami do prawie całkowitego zaniku), w zależności od działających na nią czynników. Jeśli przez kilka lat z rzędu nie wystąpią późne przymrozki – do akcji wkroczą pasożyty, którym również sprzyjają takie warunki atmosferyczne, i zdziesiątkują gąsienice oraz poczwarki namiotników. Nie ma więc powodu, aby człowiek wkraczał w te skomplikowane zależności.

A to, czy takie oplecione białym woalem drzewa lub krzewy nam się podobają, to już zupełnie inna sprawa...

Adriana Bogdanowska

Skrzydlaci mieszkańcy Strugi

Od dawna wiadomo, że doliny dużych rzek, np. Odry czy Warty, są bardzo wartościowe pod względem ornitologicznym. Warto jednak zauważyć, że także znacznie mniejsze rzeki i cieki, których niemało w naszym kraju, są niekiedy zasiedlane przez wiele interesujących gatunków ptaków. Tak jest np. w przypadku Średzkiej Strugi.

Średzka Struga jest niewielkim ciekiem, a w zasadzie rowem melioracyjnym, długości około 20 km, płynącym od Szczodrzykowa w gminie Kórnik do Środy Wielkopolskiej. Koryto Strugi znajduje się w szerokiej na około 200–300 metrów dolinie, zajętej głównie przez użytki zielone i gdzieniegdzie grunty orne. Wiosną w dolinie tworzą się rozlewiska, latem natomiast ciek prawie w całości wysycha. Sąsiednie tereny też są mocno odlesione i intensywnie wykorzystywane rolniczo, przez co są mało atrakcyjne przyrodniczo. Dolina Średzkiej Strugi na ich tle mocno się wyróżnia, stając się swoistą ostoją różnorodności biologicznej i pełniąc jednocześnie rolę korytarza ekologicznego.

Liczne zabagnienia terenu oraz różnej wielkości stare torfianki w wielu miejscach doliny sprawiają, że jest ona także bardzo atrakcyjna dla ptaków lęgowych. Dotychczas stwierdzono, że w całej dolinie gniazduje ponad 60 gatunków. Warto wspomnieć tu choćby o takich jak: bąk (Botaurus stellaris): 6–7 terytorialnych samców, błotniak stawowy (Circus aeruginosus): 6–7 par, gęgawa (Anser anser): do 10 par, żuraw (Grus grus): 2–3 pary, a także o kilku parach rycyków (Limosa limosa), krwawodziobów (Tringa totanus), kszyków (Gallinago gallinago), oraz licznych remizach (Remiz pendulinus) czy wąsatkach (Panurus biarmicus). W dolinie gniazdują także śmieszki (Larus ridibundus), perkozy rdzawoszyje (Podiceps grisegena), zauszniki (P. nigricollis) i perkozki (Tachybaptus ruficollis). Miejsca lęgowe tych ptaków znajdują się wzdłuż całego cieku, ale najwięcej jest ich w okolicach Runowa, Szczodrzykowa i pod Środą Wlkp. Liczba ptaków wyraźnie wzrosła w 2004 roku, gdy pod Szczodrzykowem i Runowem, na skutek zbudowania zastawek, powstały rozległe rozlewiska ze stosunkowo stabilnym poziomem wody. Zostały one zasiedlone przez wiele ptaków (zobacz: Gratka dla ornitologów - SALAMANDRA 1/2004).

Dolina Średzkiej Strugi odgrywa także ważną rolę dla ptaków gniazdujących poza nią. Dotyczy to np. ptaków drapieżnych, takich jak bielik (Haliaeetus albicilla), kania ruda (Milvus milvus), myszołów (Buteo buteo) i pustułka (Falco tinnunculus), a także bocianów białych (Ciconia ciconia). Wiosenne rozlewiska są również ważnym miejscem postoju dla wielu ptaków wędrownych. Zatrzymują się tu stada kaczek, m.in. rożeńce (Anas acuta), świstuny (A. penelope), płaskonosy (A. clypeata), cyranki (A. querquedula), cyraneczki (A. crecca), gęsi zbożowe (Anser fabalis) i białoczelne (A. albifrons) oraz wiele gatunków ptaków siewkowatych.

Ze względu na swoje wysokie walory, zwłaszcza ornitologiczne, cała dolina zasługuje na ochronę. Obecnie jedynie obszar torfianek i wilgotnych łąk pod Środą Wlkp. podlega ochronie prawnej w formie obszaru chronionego krajobrazu. Trwają prace nad objęciem tą formą ochrony doliny w okolicach Szczodrzykowa i Runowa.

Paweł Śliwa

Ruda murarka, czyli o ochronie pszczół w ogrodach

Pszczoły zapylają kwiaty – stwierdzenie to wydaje się niemal truizmem, ale to właśnie rozwój roślin kwiatowych był motorem ewolucji pszczół. Obydwie grupy organizmów są ze sobą nierozerwalnie związane, zaś wzajemne relacje pszczół z kwiatami są wręcz podręcznikowym przykładem koewolucji. Tak jak wszechobecne są dzisiaj rośliny kwiatowe, tak pospolici powinni być ich zapylacze – obecność właściwych gatunków zapylaczy jest warunkiem „być albo nie być” dla roślin owadopylnych (i vice versa).

W okolicach o silnie przekształconym środowisku naturalnym dziko żyjące pszczołowate (Apidae) mogą być mocno przetrzebione i nawet przy pomocy hodowanych pszczół miodnych (Apis mellifera) nie zawsze są w stanie uporać się z zapyleniem satysfakcjonującej dla plantatorów liczby kwiatów. Ma to miejsce szczególnie w przypadku dużych skupisk roślin uprawnych. Także wiele gatunków roślin dziko rosnących jest zagrożonych spadkiem liczby wyspecjalizowanych owadów zapylających, który pociąga za sobą spadek produkcji nasion i jest – często niedostrzeganą – przyczyną rzadkości niektórych gatunków roślin. Głównym powodem zaniku popularnych dawniej gatunków pszczołowatych jest stosowanie insektycydów, a także – co nie mniej istotne – wyniszczenie i brak odpowiednich miejsc gniazdowania. Tradycyjne budownictwo, wykorzystujące drewno i trzcinę, a w wielu rejonach kraju także glinę i słomę, umożliwiało wielu gatunkom owadów znalezienie odpowiednich zakamarków do budowy gniazda. Obecnie takie budynki są – może poza skansenami – rzadkością. Wraz z nimi zanikają niektóre gatunki błonkówek (Hymenoptera), jak np. prawnie chroniona i wpisana na Czerwoną Listę porobnica mularka (Anthophora parietina).

Cóż nam zatem pozostaje? Możemy spróbować zachęcić dzikich krewnych pszczoły miodnej do powrotu. W celu zwiększenia liczebności pszczół samotnic z powodzeniem stosuje się sztuczne miejsca lęgowe. Po udanych doświadczeniach z budkami lęgowymi dla ptaków i nietoperzy, nadszedł czas na zastosowanie analogicznych schronień dla zwierząt mniej spektakularnych z racji swej wielkości, ale pożytecznych z punktu widzenia człowieka – owadów. Pszczoły zakładają komórki dla potomstwa w rozmaitych otworach: dziurkach w zabudowie, gliniastych zboczach, korytarzach wyrytych przez chrząszcze w drewnie czy pustych łodygach roślin. W praktyce można je przywabić do trojakiego rodzaju konstrukcji: glinianych bloków z przygotowanymi otworami, drewnianych klocków z nawierconymi dziurkami oraz do pęczków pustych łodyg roślin, takich jak trzcina, rdest czy barszcz. Jeśli zadamy sobie trud sporządzenia takich konstrukcji lęgowych, najprawdopodobniej zostaną one zasiedlone przez murarkę ogrodową (Osmia rufa) – nasz najpospolitszy gatunek z podrodziny miesiarkowatych (Megachilidae). Zwiększenie liczebności populacji murarek jest szczególnie pożądane w warunkach ogrodów i sadów. Ze względu na łatwość namnażania i przenoszenia wyhodowanych kokonów murarka ogrodowa może z powodzeniem pełnić funkcję zapylacza w uprawach otwartych i szklarniowych. W pewnych warunkach samotnie żyjąca murarka jest nawet lepszym zapylaczem niż powszechnie doceniana pszczoła miodna – społeczny gatunek z zaawansowanym systemem przepływu informacji pomiędzy osobnikami.

Z czego wynikają jej zalety? Otóż wydaje ona w ciągu roku jedno pokolenie – postacie dorosłe spotkać można w miesiącach wiosennych, między marcem a czerwcem. Jako owad pierwszych dni wiosny murarka jest dobrze przystosowana do niskich temperatur i może pracować w warunkach, w których pszczoła miodna nie jest aktywna. Ponadto murarka jest owadem bardziej od niej ruchliwym i w ciągu tego samego czasu odwiedza większą liczbę kwiatów. U pszczoły miodnej silnie zaznacza się zjawisko wierności kwiatowej, czyli odwiedzanie w czasie „lotu roboczego” kwiatów jednego gatunku rośliny. Raz odkryte źródło pokarmu zbieraczki wykorzystują do końca, prawie nie interesując się innymi kwiatami. W warunkach ogrodu o znacznej różnorodności uprawianych roślin nie zawsze jest to zjawisko pożądane – murarka ogrodowa w trakcie jednej wycieczki może odwiedzać więcej gatunków roślin, maksymalizując prawdopodobieństwo zapylenia wszystkich, a nie tylko jednego z nich.

Murarkę ogrodową cechuje roczny cykl życiowy. Samce wylęgają się do 1–2 tygodni wcześniej od samic. Samice są monandryczne – tj. kopulują tylko raz w życiu. Samiec dodatkowo zabezpiecza sobie ojcostwo przyszłego potomstwa pozostawiając w komorze płciowej czop kopulacyjny i znakując ją przy pomocy substancji zapachowych. Gniazda dla potomstwa murarka buduje w różnego rodzaju kanalikach. Poszczególne komory oddzielone są ścianami ze specjalnej zaprawy sporządzanej z gliny rozrobionej śliną. W obrębie komór samica tworzy kule z pyłku zlepionego nektarem i śliną. W każdym otworze znajduje się kilka komór ułożonych jedna za drugą. Liczba komór w kanale zależy m.in. od jego długości, chociaż zwykle wynosi od 6 do 10. Zaopatrzenie każdej z nich wymaga 10–15 wypraw po pokarm. Jaja zostają złożone pojedynczo do każdej komory na powierzchni kuli pyłkowej. Larwa konsumuje stopniowo zapasy, zaś po ich wyczerpaniu następuje przeobrażenie – larwa przędzie kokon i w nim zamienia się w poczwarkę. Dorosłe owady wylęgają się jeszcze przed zimą, jednak kokony opuszczają dopiero z nadejściem wiosny.

Samice, mimo samotnego trybu życia, wykazują tendencję do gnieżdżenia kolonijnego – zakładają gniazda w pobliżu miejsc swojego rozwoju, co w efekcie z sezonu na sezon może prowadzić do szybkiego wzrostu takiego skupiska samic i jest rzeczą jak najbardziej pożądaną z punktu widzenia praktyki ogrodniczej, bowiem daje gwarancję powstania trwałej populacji lęgowej tego niezwykle sprawnego zapylacza.

Tekst i zdjęcia:
Andrzej Oleksa
Zakład Ekologii
Uniwersytet Bydgoski