Kłębek waty czy zbłąkany rajski ptaszek?

Pewnie niejeden młody adept ornitologii zadawał sobie kiedyś pytanie: co robi kłębuszek waty na drzewie?! Ooo! Ruszył się! A jaki ma długi ogon! Więc to jednak jakiś ptak. Ale sądząc po ogonie, to może być tylko rajski ptaszek zbiegły z któregoś ogrodu zoologicznego. Dla pewności bierzemy jednak do rąk atlas ptaków Polski. Z uwagą wertujemy kartki i... jest! To raniuszek! Jednym tchem czytamy dalej: „mały ptaszek z rodziny raniuszków (Aegithalidae), o długości ciała ok. 16 cm...”.

W książkowym, często lakonicznym opisie, nie sposób zawrzeć naturalnego piękna i interesujących faktów z życia raniuszków. Gdy zdecydujemy się na spędzenie z nimi większej ilości czasu, na pewno odkryją przed nami swoje tajemnice. Mnie urzekły niemal od pierwszego wejrzenia, dlatego zdecydowałem się im towarzyszyć w najważniejszym dla nich okresie – okresie lęgowym. Swoimi spostrzeżeniami oraz wiedzą zgromadzoną przez innych ornitologów, podzielę się z Wami, Drodzy Czytelnicy.

Raniuszek (Aegithalos caudatus) jest ptakiem pod wieloma względami niezwykłym. Przez wiele lat przysparzał trudności taksonomom, pragnącym zakwalifi kować go do jednej ze znanych rodzin ptaków. Raz umieszczano go w rodzinie remizów (Remizidae), by następnie przenieść do ogonatek (Panuridae), do których należy wąsatka (Panurus biarmicus), a innym razem do rodziny sikor (Paridae). Ostatecznie doczekał się swojej własnej. Raniuszka można spotkać w prawie całej Europie. Zasięg jego występowania obejmuje także większość azjatyckiej Rosji, Chiny, Mongolię (aż po Kamczatkę) i Japonię. Lokalnie występuje on także w Azji Mniejszej. Dotychczas opisano około 20 jego podgatunków, z czego w Polsce występują dwa: raniuszek białogłowy (Aegithalos caudatus caudatus) i czarnobrewy (A. c. europaeus).

Raniuszki występują na całym obszarze naszego kraju, w różnego typu lasach. Zdecydowanie rzadziej gniazdują w parkach i różnego rodzaju zadrzewieniach. Najczęściej można je spotkać w wilgotnych lasach liściastych: łęgach, grądach i olsach. Pora lęgowa zaczyna się u nich czasami bardzo wcześnie – mnie na przykład udało się zaobserwować budowę gniazda już 14 lutego, przy zalegającej pokrywie śnieżnej! Większość par rozpoczyna jednak budowę gniazda w drugiej połowie marca. Przed ptakami jest wtedy kawał morderczej pracy. Ich gniazdo, wyglądające jak jajowaty worek z bocznie położonym niewielkim otworem, zbudowane jest z dużej ilości mchów, porostów, kory brzozowej, pajęczyn, kokonów, no i piór. Każdy z tych materiałów ma swoje zadanie. Mech stanowi główny budulec i warstwę izolacyjną, porosty i kora brzozy wplątane w warstwę zewnętrzną mają ukryć gniazdo przed wzrokiem drapieżnika. Kokony i pajęczyna muszą wszystko razem związać. Pióra z kolei stanowią wyściółkę, w której ma spocząć w przyszłości do kilkunastu małych jajeczek. W niektórych gniazdach naliczono aż 2000 piórek! W podopolskich grądach odrzańskich, gdzie dane mi było uganiać się za raniuszkami, obserwowałem pary ptaków, które znalazłszy źródło dużej ilości cennych piór w postaci zabitego puszczyka bądź wywiezionych do lasu nieczystości z kurzej fermy, uporczywie pokonywały dystans prawie 1 km, jaki dzielił je od gniazda do dostępnego budulca. W okresie budowy swojego lokum raniuszki nie są płochliwe i możemy je łatwo obserwować nawet z odległości kilku metrów. Już w latach 50. pewien polski naukowiec badający te ptaki w Wielkopolskim Parku Narodowym, testował płochliwość i determinację raniuszków, stojąc nieopodal gniazda z piórkami w dłoni. Po jakimś czasie ufne ptaki siadały na ręce ornitologa i zbierały ten cenny materiał.

Raniuszki są bardzo plastyczne w wyborze miejsca na gniazdo. Znajdowane są one zarówno nisko nad ziemią, jak i wysoko w koronach drzew. O ile jednak najczęściej położone są do 2 m wysokości, to w pierwotnych lasach Puszczy Białowieskiej raniuszki gniazdują głównie w koronach drzew, aż do 35 m. Wybór rośliny, na której osadzone będzie gniazdo, także nie nastręcza im trudności. Mogą to być zarówno drzewa iglaste, jak i liściaste, krzewy, pnącza. W grądach odrzańskich znajdowałem nawet gniazda w trzcinowisku przylegającym do lasu oraz za odstającą korą drewnianej podpory ambony myśliwskiej. Sposób posadowienia gniazda zależy od roślinności, w której się znajduje. W lasach iglastych jest ono uwite zwykle wśród gałązek korony drzew, a w lasach liściastych w rozwidleniu konarów oraz w odroślach, przy pniu drzewa.

Gdy gniazdo w końcu jest gotowe, rozpoczyna się składanie jaj. O ile ptaki spieszą się często z budową swojego lokum (luty), to ze złożeniem pierwszego jaja czekają najczęściej do końca marca i początku kwietnia. W ciągu około 10 dni składają one w jednodniowych odstępach przeciętnie 10 jaj (8–12). Rozpoczyna się wówczas wysiadywanie, które u tego gatunku trwa 14 dni. Jest to bardzo newralgiczny okres w życiu ptaków, są one wtedy bardzo skryte i ciche, szczególnie przy gnieździe. Gdy w końcu pojawią się pisklęta, dorosłe ptaki muszą zaspokoić hiperapetyt mnogiej gromadki. Żerują wtedy intensywnie, zbierając przeróżne drobne bezkręgowce z powierzchni gałęzi, pni i liści, bardzo rzadko schodząc w warstwę runa. W ich diecie do minują gąsienice motyli, pająki, pluskwiaki. Rodzice kursują z pokarmem przez około 17 dni, a po tym czasie młode są zachęcane do opuszczenia gniazda i usamodzielnienia się. Niestety jedynie co piąta para odniesie sukces lęgowy. U tego gatunku straty potomstwa wynoszą przeciętnie aż 70–80% i jest to zjawisko powszechne u wielu badanych populacji. Główną przyczyną strat w lęgach jest drapieżnictwo ze strony ptaków krukowatych (głównie sójki), ssaków z rodziny łasicowatych (kuny, łasice) oraz gryzoni (wiewiórki, myszy). Dodatkowo do niskiego sukcesu lęgowego przyczynia się działalność człowieka (wycinki) oraz czynniki atmosferyczne (deszcze, porywiste wiatry).

Po sezonie lęgowym przed ptakami jest kilkumiesięczny okres beztroski, ale także czas przygotowań do najsurowszej z pór roku – zimy. Co zaskakujące, wciąż nie wiadomo, czy ptaki, które gniazdują w Polsce, odlatują w cieplejsze rejony, czy pozostają w bliskości swych stanowisk lęgowych. Pewnym jest, że obszar naszego kraju jest miejscem zimowania dla raniuszków z północno-wschodnich regionów Europy. Co roku, podczas jesiennej Akcji Bałtyckiej, odławia się na wybrzeżu ptaki obrączkowane w Estonii, na Litwie, Łotwie czy w Rosji. Od jesieni częściej obserwuje się także osobniki z zachodniego podgatunku – raniuszka czarnobrewego. Generalnie, od jesieni do wczesnej wiosny, raniuszki przemieszczają się w zwartych stadkach liczących na ogół nie więcej niż 20–30 osobników. Co kilka lat obserwuje się jednak naloty ptaków z północy Europy i wtedy liczba osobników może nawet przekraczać 100! Stopień socjalności u raniuszków jest tak duży, że osobniki z jednego stada mają bardzo zbliżoną faunę pasożytów (w tym wypadku: roztoczy żyjących na piórach). Nawet ich liczba u poszczególnych osobników ze stada jest podobna i różni się od liczby pasożytów u ptaków z innego stada. Nietrudno sobie wyobrazić proces przenoszenia pasożytów pomiędzy ptakami, gdy spojrzymy na ilustracje przedstawiające raniuszki siedzące przyciśnięte jeden do drugiego na gałęzi, niczym kury na grzędzie. W czasie zimy ptaki przemieszczają się, wyszukując nowych źródeł pokarmu. Zdarza się, że czasem uzupełniają swoją dietę pokarmem roślinnym. Zalatują też wówczas na tereny znajdujące się poza obszarem ich zainteresowania w sezonie lęgowym: do miast i wnętrza wsi. Wraz z pojawieniem się pierwszych przebiśniegów, stada się rozpadają. Każdy z osobników rozpoczyna nowy, nam już poniekąd dobrze znany, etap w życiu – okres lęgowy.

Grzegorz Hebda
Pracownia Zoologii Kręgowców
Uniwersytet Opolski

Wycieczka ornitologiczna nad Zbiornik Jeziorsko

Wycieczki ornitologiczne organizowane przez PTOP „Salamandra” mają już kilkuletnią tradycję i spore grono stałych uczestników. 25 września 2004 po raz kolejny wybraliśmy się podglądać ptaki, tym razem na drugi pod względem wielkości zbiornik zaporowy w Polsce – Jeziorsko. Został on zbudowany w latach 80. na Warcie pod Sieradzem, na granicy województw wielkopolskiego i łódzkiego. Jego powierzchnia przy maksymalnym piętrzeniu wynosi około 42 km². Mimo że jest to sztuczny akwen, stanowi on bardzo cenną ostoję ptaków wodno-błotnych.

Z Poznania wyjeżdżaliśmy nieco zaniepokojeni pogodą, gdyż przez kilka dni poprzedzających wycieczkę wiał silny wiatr i padał deszcz. Okazało się jednak, że aura była dla nas łaskawa – dzień był słoneczny i bezwietrzny, idealny do obserwowania ptaków. A było ich niemało. Na zaporze czołowej zbiornika, podczas pierwszego postoju, przywitał nas rybołów (Pandion haliaetus). Ten wspaniały ptak wzbudził podziw u wszystkich wycieczkowiczów, tym bardziej że można go było obserwować przez kilkanaście minut z niedużej odległości, również podczas polowania. Inne gatunki ptaków obserwowaliśmy z różnych miejsc położonych na wschodnim brzegu akwenu. Na lekko pofalowanej powierzchni wody pływały stada perkozów dwuczubych (Podiceps cristatus), łysek (Fulica atra) oraz kaczek, m.in. rożeńce (Anas acuta) i świstuny (A. penelope). Nad zbiornikiem krążyły liczne mewy srebrzyste (Larus argentatus), mewy pospolite (L. canus) oraz śmieszki (L. ridibundus).

Ponieważ poziom wody w zbiorniku nie był tego dnia zbyt wysoki, znaczna część dna była odsłonięta, a w wielu miejscach utworzyły się płytkie rozlewiska. W takich miejscach obserwowaliśmy setki ptaków siewkowatych, m.in.: czajki (Vanellus vanellus), kszyki (Gallinago gallinago), rycyki (Limosa limosa), krwawodzioby (Tringa totanus), siewnice (Pluvialis squatarola), sieweczki rzeczne (Charadrius dubius), biegusy małe (Calidris temminckii) i biegusy zmienne (C. alpina). Na sterczących gdzieniegdzie pniakach, które są pozostałością po rosnących tu dawniej drzewach, przesiadywały majestatyczne bieliki (Haliaeetus albicilla), a wysoko na niebie zobaczyć można było klucze migrujących gęsi zbożowych (Anser fabalis) i białoczelnych (A. albifrons).

Dzięki znakomitej pogodzie, możliwości obserwowania wielu ciekawych ptaków oraz miłej atmosferze, ten wrześniowy dzień będzie zapewne często wspominany przez uczestników wyprawy.

Paweł Śliwa

Wycieczka ornitologiczna dofinansowana została z funduszu Unii Europejskiej.

Polskie wiewiórki

„Wiewiórkowate” to nazwa rodziny kojarzonej powszechnie z jednym tylko gatunkiem – wiewiórką pospolitą, znaną większości z nas już od wczesnego dzieciństwa. Prawie każdy miał możliwość obserwowania imponujących skoków w wykonaniu tej rudej akrobatki. Czy jest ona jednak jedyną przedstawicielką swojej rodziny w Polsce?

Wiewiórkowate (Sciuridae) to jedna z siedmiu rodzin tworzących podrząd wiewiórkokształtnych (Sciuromorpha), należący do rzędu gryzoni (Rodentia). Jest ona zdecydowanie najliczniejsza w gatunki (ponad 250). Jej przedstawicieli spotkamy praktycznie na wszystkich kontynentach świata, za wyjątkiem Australii i Antarktydy. Znaleźć ich można wysoko wśród koron drzew albo w głębokich norach pod ziemią. Niektóre starają się również opanować przestrzeń powietrzną (tzw. polatuchy, które potrafią szybować pomiędzy drzewami nawet do 450 m).

Osoby, które uważają, że w Polsce występuje tylko jeden gatunek należący do tej licznej rodziny, są w dużym błędzie. Obecnie na wolności żyją trzy gatunki: wspomniana wcześniej wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris), świstak (Marmota marmota), oraz suseł perełkowany (Spermophilus suslicus) – wszystkie objęte ochroną prawną. Jeszcze do niedawna kraj nasz zamieszkiwał także inny przedstawiciel rodzaju Spermophilus – suseł moręgowany (Spermophilus citellus), który wyginął blisko 30 lat temu.

Jak już wspomniano we wstępie, nie ma chyba w Polsce osoby, która nie widziałaby wiewiórki przynajmniej raz w życiu. Nic w tym dziwnego, ponieważ zasięg występowania tego nadrzewnego gryzonia obejmuje w zasadzie cały nasz kraj. Większą część życia wiewiórka spędza na drzewach, a więc jej występowanie ograniczone jest głównie do lasów (zarówno liściastych jak i iglastych), choć często spotkać ją można także w parkach. Wybiera przede wszystkim tereny porośnięte dojrzałym drzewostanem, który zapewni jej odpowiednią ilość pokarmu. Jadłospis tego gryzonia składa się głównie z nasion drzew, ale nie brakuje w nim również pączków, kwiatów, pędów, młodej kory, jagód i grzybów. Nie gardzi także pokarmem zwierzęcym: owadami, jajami ptaków, jak i samymi pisklętami. Dojrzałe drzewostany oprócz wyżywienia zapewniają wiewiórkom schronienie. Ssaki te gniazda budują głównie w dziuplach, ale potrafi ą też zagnieździć się w koronach drzew lub przerobić gniazdo ptasie na własne potrzeby, dorabiając do niego dach.

Myśląc o wiewiórce, każdy ma przed oczami zwierzę pokryte lisiorudą sierścią. Tymczasem wśród wiewiórek pospolitych obserwuje się bardzo duże zróżnicowanie kolorystyczne. Sierść na grzbiecie może być w kolorze od jasnorudego po brunatnoczarny. W jednym miocie mogą zdarzyć się zarówno osobniki jasne jak i ciemne. W wielu rejonach różne odmiany barwne występują wspólnie na jednym terenie. Istnieją jednak obszary, gdzie spotykane są wyłącznie osobniki o jednolitym ubarwieniu – np. w Wielkiej Brytanii występuje wyłącznie odmiana ruda, gdy np. w regionie Sila w południowych Włoszech spotykane są wyłącznie osobniki czarne. W Polsce odmianę ciemną spotkać można głównie na obszarach górskich, a ruda dominuje w pozostałej części kraju. Charakterystyczne pędzelki sierści na uszach oraz długi puszysty ogon to znaki, które jednoznacznie kojarzymy z wiewiórkami. Ciekawostką jest fakt, że mimo iż wiewiórki linieją dwa razy do roku, dłuższe włosy na uszach oraz ogonie zmieniane są wyłącznie raz w roku.

Wiewiórki żyją z reguły samotnie. Jedynie w okresie rui, trwającej od lutego aż do końca lipca, samce wkraczają na obszary zajmowane przez samice i rozpoczynają intensywne zaloty przejawiające się między innymi długimi gonitwami wśród koron drzew. Konsekwencją tych podniebnych igraszek jest od trzech do siedmiu nagich i ślepych osesków. Wiewiórki mają zazwyczaj dwa mioty, chociaż dosyć częste są również przypadki trzech miotów w trakcie jednego sezonu. Śmiertelność młodych jest stosunkowo wysoka i powodowana głównie przez ptaki drapieżne oraz ssaki (szczególnie kuny leśne Martes martes wyspecjalizowały się w polowaniu na wiewiórki). Statystyki wskazują, że na cztery wiewiórczęta mniej niż jedno przeżywa rok. Jeśli jednak uda się im przeżyć ten krytyczny okres, mogą dożyć nawet siedmiu lat.

Wiewiórka pospolita jest zwierzęciem nadrzewnym, nie oznacza to jednak, że nigdy nie schodzi na ziemię. Wręcz przeciwnie, w celu zmagazynowania pokarmu często zakopuje szyszki i orzechy w ziemi, aby w okresach chłodu skorzystać z tych swoistych spiżarni. Wielokrotnie zdarza się jej jednak zapomnieć o ukrytych wiktuałach i w ten sposób przyczynia się do rozsiewania niektórych gatunków drzew. Gryzonie te, jako jedyne spośród polskich przedstawicieli wiewiórkowatych, nie hibernują. Oznacza to, że w czasie zimy pozostają aktywne. W razie niesprzyjającej pogody potrafi ą się na dłuższy czas zaszyć w swoich kryjówkach.

O ile wiewiórkę pospolitą łatwo jest zaobserwować w zasadzie na terenie całej Polski, o tyle świstaka spotkać można wyłącznie w ściśle określonym rejonie naszego kraju – w Tatrach, a dokładniej w Tatrzańskim Parku Narodowym. Mało kto może poszczycić się spotkaniem z tym fascynującym stworzeniem. Nie jest to łatwe, ponieważ cała polska populacja tego gryzonia liczy zaledwie około 190 osobników. Świstaki zasiedlają tereny pokryte roślinnością zielną i spotykane są od 1380 do 2050 m n.p.m. Zamieszkują doliny i zbocza górskie o nachyleniu do 40°.

Na terenie naszego kraju zamieszkuje podgatunek świstaka: świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris). Jest to zdecydowanie największy członek rodziny wiewiórkowatych w Polsce – jego waga może przekraczać sześć kilogramów. Osobniki należące do tego podgatunku występują jeszcze tylko na Słowacji. W porównaniu z podgatunkiem nominatywnym występującym w Alpach, świstak tatrzański jest mniejszy, jaśniejszy i ma inne proporcje kości nosowych.

Świstaki są zwierzętami kolonijnymi. W ramach kolonii żyją w grupach rodzinnych, które z reguły nie przekraczają 4 osobników. Życie ich toczy się wokół nory głównej, która jednocześnie jest sypialnią, spiżarnią oraz miejscem narodzin młodych. Świstaki należą do zwierząt hibernujących, czyli przesypiają zimę tzw. snem zimowym. W tym czasie temperatura ich ciała oraz rytm pracy serca znacząco się obniżają. Zanim jednak udadzą się na zimowy spoczynek (rozpoczynający się zwykle w drugiej połowie września lub na początku października), intensywnie żerują oraz gromadzą zapasy siana w norze zimowej. W cyklu rocznym stosunek okresu hibernacji do okresu aktywności wynosi mniej więcej 3:2. Świstaki można więc śmiało nazwać śpiochami. Kilka tygodni po przebudzeniu ze snu zimowego rozpoczyna się ruja. Po trwającej niewiele ponad miesiąc ciąży, na świat przychodzą najczęściej 2 do 3 młodych. W przeciwieństwie do wiewiórek, u świstaków w ciągu roku występuje wyłącznie jeden miot. Młode osiągają ostateczne wymiary ciała dopiero w czwartym roku życia. W porównaniu z innymi wiewiórkowatymi żyjącymi w Polsce, świstaki są zwierzętami długowiecznymi – potrafi ą dożyć nawet 18 lat.

Te największe wiewiórkowate mają jednak licznych wrogów, wśród których dominują orzeł przedni (Aquila chrysaetos), ryś (Lynx lynx) i lis (Vulpes vulpes), a także niestety człowiek. Ten ostatni jest szczególnie groźny. Kłusownictwo, nadmierny ruch turystyczny połączony z eksploatacją urządzeń sportowych, a także prowadzenie dużych inwestycji w rejonach występowania świstaka mają poważny wpływ na życie tych rzadkich zwierząt.

Kolejni przedstawiciele rodziny wiewiórkowatych – susły – mają również ograniczony zasięg występowania, ale już nie tak bardzo, jak to miało miejsce w przypadku świstaków.

Suseł perełkowany występuje wyłącznie na południowym wschodzie Polski, głównie na terenie województwa lubelskiego. Jego bliski kuzyn, suseł moręgowany, w czasach swojej ekspansji zasiedlał tereny po przeciwnej stronie kraju, w województwach: dolnośląskim, śląskim, opolskim oraz lubuskim. Oba gatunki związane są nierozerwalnie z siedliskami stepowymi i preferują pastwiska, słoneczne i łagodne stoki wzgórz, suche łąki, drogi polne, a także pobocza dróg i szos. Istotnym warunkiem ich obecności jest czynnik zapewniający przycinanie roślinności trawiastej, tak żeby zwierzęta miały swobodę obserwowania otaczającego je terenu. W przypadku susła perełkowanego ciekawostką jest, że największa polska populacja licząca około 11400 osobników powstała w wyniku wsiedlenia przez człowieka. Znajduje się ona na trawiastym lotnisku w Świdniku. Niestety jest to jedyna tak liczna populacja. Druga co do wielkości znajduje się w Tyszowcach i liczy już zaledwie około 1000 osobników. Susły moręgowane uważane są obecnie za zwierzęta wymarłe w naszym kraju. Jako główną przyczynę podaje się zmianę sposobu użytkowania gruntów, przejawiającą się intensyfikacją rolnictwa oraz zaprzestaniem wypasu zwierząt hodowlanych. Obecnie PTOP „Salamandra” prowadzi program reintrodukcyjny, mający na celu przywrócenie tego gatunku faunie Polski.

Oba gatunki charakteryzują się niewielką masą ciała, która rzadko przekracza 400 g. Suseł perełkowany jest nieco mniejszy od swojego wymarłego kuzyna i ma krótszy ogon. Najbardziej rzucającą się w oczy różnicą pomiędzy tymi gatunkami jest jednak ubarwienie. U susła perełkowanego grzbiet pokryty jest charakterystycznymi, owalnymi, białymi plamkami o średnicy ok. 0,5 cm (stąd nazwa tego gatunku). U susła moręgowanego, mimo że ubarwienie grzbietu jest pstre, brak jest wyraźnych plam na plecach.

Susły, podobnie jak świstaki, są zwierzętami kolonijnymi. W ramach kolonii nie tworzą jednak grup rodzinnych. Każdy suseł posiada własną norę i żyje swoim życiem. Wyjątkiem od tej zasady są narodziny młodych (tylko raz do roku), które przez pewien czas pozostają w norze u boku matki. Zimę spędzają w norach hibernując (może to stąd wzięło się powiedzenie: „śpi jak suseł”?). Nie zbierają jednak zapasów pożywienia, polegając wyłącznie na zgromadzonej w okresie letniej aktywności warstwie tłuszczu. Pierwsze w norach znikają osobniki dorosłe. Młode zaszywają się pod ziemią kilka tygodni później. Najwcześniej budzą się dojrzałe płciowo samce, a zaraz po nich samice oraz te samce, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości płciowej. Po obudzeniu się samic rozpoczyna się ruja, w trakcie której kojarzą się one z jednym tylko partnerem. Samce z kolei w trakcie jednego sezonu starają się pokryć kilka samic. Mniej więcej w pierwszej połowie maja na świat przychodzą 3 do 9 młodych. Rodzinne nory opuszczają po raz pierwszy dopiero po około miesiącu. Już wkrótce, po pierwszym wyjściu z gniazda suśla młodzież zaczyna kopać własne lub poszukiwać opuszczonych nor w pobliżu macierzystej. Jest to najbardziej niebezpieczny okres w życiu tych zwierząt i właśnie w tym czasie śmiertelność wśród młodych jest największa.

Borys Kala

Prawo (nie)doskonałe

Fotografowanie zwierząt w zgodzie z prawem
Pstryk... i mamy wykroczenie

Fotografia przyrodnicza staje się w Polsce dość popularnym hobby. Wzrasta też liczba osób, które traktują to zajęcie jako źródło głównego lub dodatkowego zarobku – coraz więcej coraz bardziej doświadczonych fotografów coraz lepszym sprzętem robi coraz piękniejsze zdjęcia. Przyczynia się to do popularyzacji naszego przyrodniczego dziedzictwa i uwrażliwia na jego piękno. Jednak proces ten może mieć i ciemne strony. Wzrasta bowiem presja fotografów na urokliwe miejsca i interesujące zwierzęta. Każdy chciałby mieć jak najciekawsze ujęcia jak najrzadszych gatunków z jak najmniejszej odległości. Na razie skala zjawiska jeszcze nie jest groźna. Ale przy obecnym rozwoju fotografii cyfrowej, który znacząco zredukował kosztochłonność tego hobby, wkrótce może się to stać poważnym problemem. Przeciwdziałać można temu na dwa sposoby. Przede wszystkim – ustalając i propagując zasady etycznego fotografowania przyrody (zobacz: Kodeks etyczny fotografii przyrodniczej ZPFP). Pomocne może być jednak także ustanowienie i przestrzeganie w tym zakresie dobrych przepisów.

Jak było dotąd?

Do niedawna przepisy regulujące fotografowanie zwierząt trudno było uważać za rozsądne. Obowiązujące do 25 października 2004 r. rozporządzenie ministra środowiska dotyczące ochrony gatunkowej wprowadzało w stosunku do wszystkich zwierząt objętych ochroną gatunkową wszystkie zakazy przewidziane w obowiązującej do 1 maja 2004 r. ustawie o ochronie przyrody. Oznacza to, że wprowadzono „całkowity zakaz” płoszenia, niepokojenia, filmowania i fotografowania wszystkich tych zwierząt (poczynając od pijawki lekarskiej, przez żabę i bociana, na żubrze kończąc). Nie wolno było także obserwować tych zwierząt z odległości powodującej ich zaniepokojenie. W ustawie zaznaczono, że dotyczy to także snu zimowego oraz okresu rozrodu i wychowu młodych (ale każdego innego okresu także). Oczywiście taki totalny zakaz jest pozbawiony sensu. „Trochę” więc to złagodzono i także w stosunku do wszystkich zwierząt przyjęto zasadę, że zakaz fotografowania nie dotyczy obrębu zabudowań i miejsc ogólnodostępnych... Czyli fotografować można było praktycznie wszędzie, za wyjątkiem niezabudowanych obszarów zamkniętych (np. poligonów lub nie udostępnionych turystycznie rezerwatów). Zakaz nie dotyczył więc np. filmowania nietoperzy zimujących w fortyfikacjach (obszar zdecydowanie zabudowany) czy fotografowania samicy głuszca siedzącej na gnieździe w miejscu „dostępnym”.

Jak jest obecnie?

1 maja 2004 r. weszła w życie nowa ustawa o ochronie przyrody. Jeśli chodzi o zakazy dotyczące filmowania i fotografowania, wprowadza ona dwie zasadnicze różnice. Po pierwsze: podając zakaz, którym można objąć gatunki zwierząt, nie wymieniono osobno niepokojenia, a po słowie „obserwacji” postawiono przecinek. Osobom mniej obeznanym z prawem może się wydawać, że jest to różnica nieistotna. Ale to tylko pozory. Oznacza bowiem, że skorygowano wcześniejszy błąd i obecnie wyrażenie „z odległości mogącej powodować niepokojenie” dotyczy nie tylko obserwacji, ale wszystkich wymienionych wcześniej czynności. Tak więc nawet jeśli jakieś zwierzę zostanie tym zakazem objęte, można je będzie fotografować z odpowiedniego oddalenia (np. ptaki w locie). Druga istotna zmiana dotyczy wyjątków. Wykreślono w całości zapis o obszarach zabudowanych i ogólnie dostępnych.

Podobnie jednak jak poprzednio – ustawa podaje jedynie listę zakazów, które można zastosować w stosunku do wybranych gatunków. A to, w stosunku do których ostatecznie będą obowiązywały, zależy od decyzji ministra środowiska, który normuje to w rozporządzeniu w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Początkowo Ministerstwo Środowiska rozważało zastosowanie podobnego rozwiązania jak poprzednio – czyli objęcie wszystkich zwierząt chronionych wszystkimi zakazami. Ostatecznie jednak, m.in. dzięki wspólnym protestom organizacji przyrodniczych i fotograficznych, przyjęto znacznie rozsądniejsze rozwiązanie. 26 października 2004 r. weszło w życie nowe rozporządzenie dotyczące ochrony gatunkowej zwierząt, w którym zakazem filmowania i fotografowania objęto jedynie niektóre gatunki ptaków (patrz ramka) oraz wszystkie nietoperze.

Czy są jakieś wyjątki?

Niestety, w rozporządzeniu po słowie „obserwacji” zabrakło przecinka, który występuje w ustawie. Można by więc rozumieć, że tylko obserwacja z bezpiecznej odległości jest dozwolona, a filmowanie i fotografowanie nie. Na szczęście obowiązuje zasada nadrzędności ustawy nad rozporządzeniem. Rozporządzenie może wprowadzić jedynie takie ograniczenia, jakie przewidziano w ustawie, albo mniejsze. Nigdy większe. Skoro więc ustawa nie przewiduje możliwości totalnego zakazu fotografowania, nie można go wprowadzić rozporządzeniem. Należy więc przyjąć, że ów brak przecinka jest jedynie oczywistym błędem (tak też jest w rzeczywistości) i uściślenie dotyczące odległości obowiązuje w przypadku wszystkich zabronionych czynności.

Ale co to jest „odległość mogąca powodować zaniepokojenie”? Ustawa tego nie precyzuje. Nie udało się także doprowadzić do sprecyzowania tego w rozporządzeniu. Trzeba więc w tym przypadku kierować się aktualną wiedzą i zdrowym rozsądkiem.

Zezwolenia

Podobnie jak za czasów poprzedniej ustawy, upoważnionym do wydania zezwolenia na filmowanie czy fotografowanie z odległości mogącej powodować niepokojenie jest wojewoda (w praktyce wniosek jest zwykle przekazywany wojewódzkiemu konserwatorowi przyrody). Na terenach parków narodowych kompetencje wojewody posiadają w tym względzie dyrektorzy tych parków. Zezwolenie takie może także wydać minister środowiska. Z tej drugiej możliwości należy korzystać przede wszystkim w dwóch sytuacjach – jeśli zezwolenie ma obejmować więcej niż jedno województwo oraz jeśli fotografowanie ma stanowić tylko jedno z działań (np. badań naukowych) objętych zakazami, na które ze­zwolenie wydaje minister.

Czy ktoś będzie tego przestrzegał?

Czy ktoś słyszał, aby kogoś ukarano za fotografowanie zwierzęcia z chronionego gatunku? Czy takie zakazy w ogóle mają sens, skoro nikt ich nie przestrzega? Zakazy, których nikt nie przestrzega, są wręcz szkodliwe, bo podważają sens wszelkich unormowań funkcjonujących w danej dziedzinie. Dlatego dobrze się stało, że poprzednie przepisy zostały zmienione. Teraz także od nas – fotografów, badaczy, osób chroniących przyrodę lub zajmujących się jej popularyzowaniem – zależy, czy te nowe, sensowniejsze przepisy będą przestrzegane. I nie chodzi o to, abyśmy wszyscy zabrali się za ściganie osób, które robią „niedozwolone zdjęcia”. Wprowadzanie tych przepisów w życie należałoby zacząć od następujących 5 kroków:

1) przestrzegajmy tych przepisów sami (jeśli np. zajmujemy się badaniem nietoperzy – występujmy do wojewody o zezwolenia na fotografowanie tych zwierząt, a jeśli nie mamy zezwolenia – nie róbmy zdjęć);

2) starajmy się propagować informacje o nowych zasadach fotografowania zwierząt chronionych;

3) jeśli do naszych publikacji przesyła nam ktoś zdjęcie, na wykonanie którego potrzebne jest zezwolenie, żądajmy albo kopii zezwolenia, albo oświadczenia, że zdjęcie zostało wykonane przed wejściem w życie zakazu;

4) publikując zdjęcia wspomniane w poprzednim punkcie podajmy informację, że wykonano je na podstawie zezwolenia (możemy podać jego numer), albo że wykonano je przed wejściem w życie zakazu;

5) organizując konkursy fotograficzne, zaznaczajmy w regulaminach, że do zdjęć wymagających zezwolenia należy dołączyć jego kserokopię, albo w ogóle wyłączajmy takie zdjęcia z konkursów („Salamandra” przyjęła to drugie rozwiązanie, aby nie różnicować szans uczestników).

Na razie, poza pojedynczymi negatywnymi przypadkami, filmowanie i fotografowanie zwierząt nie stanowi w Polsce poważnego zagrożenia dla przyrody. Czy tak będzie w przyszłości, zależy także od nas wszystkich. Na pewno rozwiązaniem nie jest wprowadzenie restrykcyjnych zakazów. Starajmy się raczej – przy przestrzeganiu możliwie niewielkiej i rozsądnej listy zakazów – propagować etyczne, nie szkodzące niczemu metody fotografowania.

Andrzej Kepel

Powyższy artykuł można przedrukowywać w całości, pod warunkiem podania źródła.

Artykuł powstał w ramach projektu finansowanego przez Fundację im. Stefana Batorego, Program Małych Dotacji Globalnego Funduszu Ochrony Środowiska (GEF/SGP, UNDP) i Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.