Po raz pierwszy w historii polskiej ochrony przyrody kryteria uznawania tworów przyrody ożywionej i nieożywionej za pomniki przyrody są regulowane przez ogólnie obowiązujący akt prawny. Dziś weszło w życie rozporządzenia w tej sprawie, które można uznać za niezłe. Pozostawia ono radom gmin dość znaczną swobodę przy ustanawianiu pomników przyrody.
Znaczenie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody nie ogranicza się wyłącznie do zakresu podanego w jego tytule. Do jego wydania zobligowała jedna z tegorocznych nowelizacji ustaw o ochronie przyrody. Konieczność prawnego ustalenia tych kryteriów wynikała z tego, że na podstawie art. 83f ust. 14 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody wójt, burmistrz albo prezydent miasta może wnieść sprzeciw wobec zgłoszenia zamiaru usunięcia (przez osobę fizyczną) drzewa m.in. wówczas, jeśli drzewo takie spełnia kryteria ustanowione w tym rozporządzeniu. Wniesienie sprzeciwu oznacza konieczność uzyskania na usunięcie zezwolenia, którego można w określonych przypadkach odmówić lub jego wydanie uzależnić np. od wykonania nasadzeń zastępczych. Brak rozporządzenia uniemożliwiałby stosowanie tego przepisu.
Przyjęta po konsultacjach społecznych wersja rozporządzenia w przypadku drzew podaje minimalne obwody pnia na wysokości 130 cm (nad powierzchnią gruntu), od której można je obejmować ochroną pomnikową. Są one dość rozsądne, a co ważniejsze – nie stanowią kryterium jedynego. Zgodnie z § 1 pkt 2 rozporządzania za pomnik przyrody można także uznać drzewa wyróżniające się wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali co najmniej gminy, ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe. Podobne, szerokie kryterium podano także w § 2 dla krzewów, a w § 3 ust. 2 – dla tworów przyrody nieożywionej. Wolno więc np. uznawać za pomniki przyrody drzewa czy skały stanowiące istotne w skali gminy siedliska chronionych gatunków, nawet jeśli ich rozmiary czy kształty nie są imponujące. Można także na podstawie tego kryterium wnieść sprzeciw wobec zamiaru usunięcia drzewa, a ostatecznie odmówić wydania zezwolenia na to usunięcie. Aby uniknąć niejasności dodano także do rozporządzenia § 4 w brzmieniu: „Do pomników przyrody ustanowionych przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia jego przepisów nie stosuje się”.
Niestety nowe zasady nie są pozbawione wad, które wynikają przede wszystkim z niedociągnięć ustawy o ochronie przyrody. Np. kryteria z rozporządzenia dotyczą obwodu pnia drzewa na wysokości 130 cm. Tymczasem zgodnie z art. 83f ust. 6 pkt 2 ustawy organ gminy sprawdzając podczas oględzin, czy kryterium to jest spełnione, ma mierzyć obwód na wysokości 5 cm. Oczywiście rozsądny urzędnik może zmierzyć obwód na obu wysokościach.
Do tej pory pomniki przyrody ustanawiano na podstawie kryteriów z różnych "instrukcji" o ograniczonym zasięgu obowiązywania, poradników, publikcji naukowych lub wg własnego uznania organu tworzącego. Praktyka pokaże, jak sprawdzi się to rozporządzenie, ale wygląda na to, że przynajmniej nie powinno utrudnić ochrony przyrody, a obecnie to już całkiem dobrze.
