Czy można polubić pluskwiaki?

Jedną z najbardziej nielubianych przez człowieka grup owadów są pluskwiaki. Stereotyp wstrętu i zagrożenia przeniósł na swych pobratymców głównie jeden gatunek – pluskwa domowa (Cimex lectularius).

Pluskwa domowa to jednak tylko jeden z bardzo wielu gatunków pluskwiaków występujących w Polsce. Cały ten rząd (Hemiptera) niegdyś podzielono na dwa podrzędy: pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) i równoskrzydłe (Homoptera). Jednak współczesna systematyka wprowadza całkiem nowy podział, z wyróżnieniem większej liczby wyższych taksonów.

W tym artykule przybliżymy sylwetkę pluskwiaków różnoskrzydłych. Jest to bardzo zróżnicowana i ciekawa grupa owadów. W Polsce występuje około 780 gatunków, należących do 36 rodzin. Ich nazwy, np. żółwinkowate, tarczówkowate, prześwietlikowate, tasznikowate czy ziemikowate doskonale oddają różnorodność pluskwiaków z tego podrzędu. Owady te nie oczarowują może paletą kolorów na swoich ciałach, ale z pewnością nadrabiają to gamą kształtów, ciekawymi ornamentami, a przede wszystkim przepięknymi i skomplikowanymi strukturami, znajdującymi się na ich głowach i korpusach. W mnogości i kunszcie tych wytworów jedni widzą dowody ewolucji, a inni rękę Boga.

Każdy, kto chciałby w kilku zdaniach opisać pluskwiaki, napotka na niemały problem. Do krajowej fauny należą zarówno osobniki małe, niewiele ponad jednomilimetrowe, jak i całkiem duże, dochodzące do prawie trzech centymetrów długości. Jedne są owalne i krótkie, jak np. gatunki z rodziny ziemikowatych (Cydnidae), inne silnie wydłużone, pałeczkowate, jak smukleńcowate (Berytidae). Niektóre są masywne niczym chrząszcze, jak przedstawiciele tarczówkowatych (Pentatomidae), a inne wiotkie, np. tasznikowate (Miridae). Większość nie zachwyca kolorami, ale są też takie, których metalicznie połyskujące ciała mienią się jaskrawymi barwami, np. warzywnica kapustna (Eurydema oleracea) czy porembica stalnica (Zicrona caerulea). Wszystkie jednak charakteryzuje kilka wspólnych cech: grzbieto-brzusznie spłaszczone ciało, dwie pary skrzydeł u form skrzydlatych, z których pierwsza przekształcona jest w półpokrywy, obecność kilkuczłonowej kłujki (aparatu gębowego kłująco-ssącego) oraz występowanie gruczołów zapachowych, wydzielających nieprzyjemną woń. Ta ostatnia cecha jest jedną z najbardziej dla nas „zauważalnych” osobliwości tych owadów. Niejeden nieświadomy zagrożenia obserwator na własnej skórze przekonał się o efektach działania gruczołów zapachowych pluskwiaka, biorąc go do ręki.

Pluskwiaki różnoskrzydłe to na ogół gatunki fitofagiczne (odżywiające się sokami roślinnymi) bądź fitozoofagiczne (wykorzystujące zarówno pokarm roślinny i zwierzęcy). Mniej jest zoofagów (polujących na inne, żywe bezkręgowce). Do tych ostatnich zaliczają się m.in. wszystkie gatunki z rodzin zajadkowatych (Reduvidae), zażartkowatych (Nabidae), dziubałkowatych (Anthocoridae) i pluskwowatych (Cimicidae). Ich cechą charakterystyczną jest gruba, skrócona i zakrzywiona kłujka oraz chwytne odnóża. Niektóre pluskwiaki (mycetofagi) odżywiają się także różnymi częściami grzybów (najczęściej grzybnią). Do nich należą korowcowate (Aradidae) i niektóre ziemikowate. Larwy smyczykowatych (Alydidae) upodabniają się wyglądem do mrówek, aby skorzystać z dostarczanego przez nie pokarmu. Gdy tylko nadarzy się jednak okazja dobierają się do mrówczych larw i dokładnie je wysysają.

Rozpoznawanie pluskwiaków nie jest proste. Aby oznaczyć poszczególne gatunki, trzeba je najpierw złapać. Terenowe metody odławiania tych owadów nie przysparzają na ogół trudności. Badaczowi wystarczy zazwyczaj czerpak entomologiczny, czyli kij (o różnej długości), z osadzonym na jednym końcu płóciennym workiem. Do odłowu gatunków naziemnych potrzebne będą wkopane w ziemię pojemniki, zwane pułapkami Barbera oraz sito entomologiczne (podobne do tego, jakiego używano dawniej do przesiewania mąki). W niektórych przypadkach bardzo efektywna jest metoda „na upatrzonego”, w której wykorzystuje się „sokoli wzrok” badacza. Niestety, do oznaczania zdecydowanej większości gatunków musimy zaopatrzyć się w obcojęzyczną literaturę. Fachowych przewodników w języku polskim jest mało, choć tę lukę powoli wypełniają klucze do rozpoznawania poszczególnych rodzin, wydawane w ramach serii „Klucze do oznaczania owadów Polski”.

Dzięki mnogości przystosowań, pluskwiaki różnoskrzydłe opanowały przeróżne środowiska. Dużą grupę stanowią gatunki nadrzewne. Dzielą miedzy siebie strefę listowia, gałęzi oraz pnia. Bardzo piękną rodziną są korowcowate, spotykane za korą drzew. Niektóre gatunki z tej rodziny służą jako biowskaźniki zanieczyszczeń, a obecność innych wskazuje na naturalny, puszczański charakter zamieszkiwanych przez nie drzewostanów. Przeważnie, pośród drzew i krzewów, spotyka się także przedstawicieli rodziny dziubałkowatych. Są to na ogół niewielkie, kilkumilimetrowe zwierzęta. Polują na małe bezkręgowce i larwy innych owadów, a ich ukłucie może być bolesne nawet dla człowieka. Inne, częściej spotykane w warstwie listowia pluskwiaki, to przedstawiciele Microphysidae, puklicowatych (Acanthosomatidae) i tasznikowatych. Te ostatnie to najliczniejsza pod względem liczby gatunków rodzina pluskwiaków w Polsce. Charakteryzują się bardzo delikatną budową ciała oraz dużym zróżnicowaniem ubarwienia i rozmiarów. Są przeważnie fitofagami bądź fitozoofagami. U nasady pni drzew najczęściej widywany jest także jeden z bardziej rozpoznawalnych pluskwiaków w Polsce – kowal bezskrzydły (Pyrrhocoris apterus).

Bardzo duża jest także różnorodność gatunków pluskwiaków zamieszkujących warstwę zielną. Jedne są bardziej przywiązane do strefy przyziemnej, żyjąc między innymi w rozetkach liściowych: zwińcowate (Lygaeidae) i Rhyparochromidae, a inne częściej spotykamy na łodygach bądź kwiatostanach: tasznikowate, tarczówkowate i wtykowate (Coreidae). Mniej powszechnie pluskwiaki zamieszkują tereny podmokłe. Wśród szuwarów, turzycowisk i torfowisk żyją nieliczni przedstawiciele rodzin: zwińcowatych, tasznikowatych i prześwietlikowatych (Tingidae). Te ostatnie swe niebywałe piękno, tkwiące w szczegółach budowy morfologicznej odkrywają dopiero temu, kto zasiądzie przy mikroskopie stereoskopowym. Niejeden amator wędkarstwa spotkał się z małymi płaskimi owadami skaczącymi po kamienistych brzegach rzek i strumieni. To też pluskwiaki – owady z rodziny nabrzeżkowatych (Saldidae).

Pewne gatunki (przedstawiciele ziemikowatych), upodobały sobie nawet podziemia. Przystosowania do podziemnego trybu życia widać między innymi w budowie ciała, które jest owalne i krępe. Ich odnóża są mocne, a stopy i golenie zaopatrzone w różne struktury, ułatwiające cięcie materiału roślinnego i przeciskanie się w zbitej ziemi.

Niektóre pluskwiaki bardzo dobrze czują się w towarzystwie innych, znacznie większych od siebie stworzeń. Są to np. pluskwowate, które, jako jedne z nielicznych owadów, występują stale w gniazdach gryzoni i ptaków. Żywią się płynami ustrojowymi swoich żywicieli. Są także gatunki, które polubiły sąsiedztwo człowieka, choć z reguły nie jest to uczucie odwzajemniane. Do klasycznych przykładów zalicza się pluskwa domowa, której przystosowania do pasożytniczego trybu życia widać w budowie mocnego aparatu gębowego i braku skrzydeł. Potrafi ona przeżyć nawet dwa lata bez pokarmu! Wśród zabudowań ludzkich żyją także niektórzy przedstawiciele rodziny zajadkowatych: zajadek domowy (Reduvius personatus) i Empicoris vagabundus. Są one jednak na ogół sprzymierzeńcami człowieka, gdyż polują na drobne bezkręgowce żyjące w zabudowaniach gospodarczych.

Należy wspomnieć o tym, że pewne gatunki są szkodliwe dla gospodarki człowieka. Zaliczają się do nich np. warzywnica kapustna, żółwinek zbożowy (Eurygaster maura) czy zmienik lucernowiec (Lygus rugulipennis). Wyrządzają one szkody głównie w uprawach rolniczych.

Wiele taksonów wykazuje silne przywiązanie do określonej rośliny pokarmowej bądź zbiorowiska, stąd też grupa ta doskonale nadaje się do przyrodniczego oceniania i waloryzowania obszarów. Analizując zgrupowania pluskwiaków różnoskrzydłych można nierzadko podjąć próbę określenia genezy stanowiska, jego historii i zmian, jakie w nim zaszły. Do niedawna całkowicie brakowało opracowań wskazujących, które z pluskwiaków są szczególnie rzadkie, zagrożone, zasługujące na ochronę. Pierwszą czerwoną listę gatunków zagrożonych opracowali naukowcy z Uniwersytetu Śląskiego. Stanowi ona punkt wyjścia do dalszych dyskusji i propozycji jej rozszerzenia. Pozostaje mieć nadzieję, że wzrost zainteresowania tą grupą owadów i zwiększenie intensywności badań nad ich rozmieszczeniem i ekologią spowoduje, że podobnie jak w przypadku innych grup bezkręgowców, także przedstawiciele tych zwierząt doczekają się objęcia ochroną gatunkową.

Grzegorz Hebda
Pracownia Zoologii Kręgowców
Uniwersytet Opolski

Grzyby o nietypowych kształtach

Większość z nas myśląc o grzybach, ma przed oczami nóżkę i kapelusz, na którym czasami siedzi jeszcze brodaty krasnoludek. Taka bajkowa wizja została nam w pamięci z dzieciństwa. Później, w dorosłym życiu, utrwaliliśmy ten wizerunek (choć zwykle bez krasnoludka) na jesiennych grzybobraniach, podczas których prawdziwym rarytasem był prawdziwek, czyli borowik szlachetny (Boletus edulis). Warto jednak wiedzieć, że przebogaty świat grzybów wielkoowocnikowych nie kończy się na tak banalnych (z pozoru) formach.

W poprzednim numerze Magazynu poznaliśmy różne gatunki grzybów typowo wiosennych (zobacz: Wiosenne grzybobranie - SALAMANDRA 1/2003). Niektóre z nich charakteryzowały się bardzo dziwnymi, nietypowymi kształtami. Przede wszystkim przedstawiciele klasy workowców Ascomycetes zadziwiają swą różnorodnością... Już wczesną wiosną pojawia się wiele ciekawych gatunków, które na swoje siedliska wybierają przede wszystkim lasy grądowe i łęgowe, czyli te najbardziej żyzne i wilgotne. Najwcześniej owocujące gatunki czarek (Sarcoscypha spp.) – do niedawna uznawane za jeden gatunek – zachwycają szkarłatnymi barwami oraz miseczkowatym kształtem owocników.

Podobne do czarek, na pierwszy rzut oka, są inne grzyby miseczkokształtne, np. dzieżka pomarańczowa (Aleuria aurantia) – której owocniki mogą osiągać nawet 10 cm średnicy, włośniczka tarczowata (Scutellinia scutellata) – drobny grzybek, charakteryzujący się szczeciniastymi, czarnymi włoskami na brzegu owocnika, a po rozgnieceniu wydzielający przyjemny zapach fiołków, czy garstnica wypaleniskowa (Geopyxis carbonaria) – wyrastająca tylko na zwęglonych szczątkach drewna wymieszanego z ziemią. Jeśli jednak znamy terminy oraz miejsce ich występowania, a także wielkość owocników, raczej nie może być mowy o pomyłce. Są to gatunki zwykle niejadalne (poza dzieżką, którą Włosi zjadają na surowo w sałatkach), ale ze względu na swoją urodę wykorzystywane często w kuchni jako ozdoba różnych dań.

Najdziwniejsze kształty mają jednak grzyby, które spotkamy późnym latem i jesienią. Są to różne gatunki gałęziaków, próchnilców, soplówek, purchawek, gwiazdoszy i szmaciaków.

Nazwa rodzajowa soplówek wskazuje na ich podobieństwo do sopli lodu. Poszczególne gatunki różnią się budową owocników. Rosnące przeważnie na powalonych bukach śnieżnobiałe owocniki soplówki gałęzistej (Hericium clathroides) zachwycają skomplikowaną strukturą przestrzenną, przywodzącą na myśl podwodne kolonie koralowców. W górskich borach możemy spotkać soplówkę jodłową (H. coralloides). Najrzadsza – soplówka jeżowata (H. erinaceum) – pojawia się od sierpnia do listopada na pniach buków i dębów. Owocniki tej ostatniej przypominają kulę złożoną z wielu drobnych, zbitych ze sobą igiełek. Uważana jest za grzyb wymierający na terenie Polski (znana jedynie z kilku stanowisk). Czasami udaje się zachować stanowisko takiego gatunku obejmując je jedną z form ochrony, np. uznając drzewo, na którym rośnie, za pomnik przyrody. Wszystkie gatunki soplówek podlegają w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej, a więc mimo że młode owocniki są jadalne, nie można ich zbierać.

W czasie letnich i jesiennych spacerów możemy trafić na przypominające leżącą przy pniu żółtawą gąbkę owocniki szmaciaków. Wszystkie gatunki pasożytują na korzeniach drzew i tam, gdzie raz pojawiły się ich kalafiorowate owocniki, jest duża szansa, że pojawią się w następnych latach. W lasach iglastych rośnie rzadki szmaciak gałęzisty (Sparassis crispa), który najczęściej poraża pnie sosen, rzadziej świerków. Liczne płatkowate i pofałdowane odgałęzienia owocnika wyrastają ze zbitej grzybni, która oplata korzenie drzewa. Pień zainfekowanego drzewa intensywnie wydziela żywicę. Dużo rzadszy jest szmaciak krótkotrzonowy (S. brevipes), który woli korzenie drzew liściastych (najczęściej buka i dębu), ale nie pogardzi też jodłą czy modrzewiem. Jest jaśniejszy od poprzednika, o większych, przypominających listki rozgałęzieniach.

Pod koniec lata na spróchniałych pniach drzew pojawiają się w zwartych grupkach kuliste owocniki purchawki gruszkowatej (Lycoperdon pyriforme), które będą rosnąć aż do ostatnich dni jesieni. Ich cechą rozpoznawczą jest chropowata (ale tylko u młodych osobników), powierzchnia oraz charakterystyczny gruszkowaty kształt. Na szczycie owocnika występuje zwykle mały garbek, który w odpowiednim momencie pęka, uwalniając chmurę zarodników. Z wiekiem owocniki zmieniają barwę z białej na brązową, kiedy ich wnętrze zamienia się w czarny proszek dojrzałych zarodników.

Bezpośrednio na ziemi wyrastają pozostałe gatunki purchawek: m.in. purchawka jeżowata (L. echinatum), brunatna (L. umbrinum) i chropowata (L. perlatum), która jest najpospolitsza. Młode, białe osobniki purchawek wykorzystywane są przez smakoszy w kuchni (np. pokrojone w talarki i usmażone na maśle). Pewne plemię indiańskie używało sproszkowanych purchawek jako leku gojącego podrażnioną skórę dzieci.

Największe emocje wzbudza jednak jeden z największych grzybów świata – purchawica olbrzymia (Langermania gigantea), ze względu na swoją wielkość i kształt zwana także czasznicą. Od sierpnia do października na skraju pastwisk, w widnych lasach, parkach i ogrodach, można podziwiać bielejące w trawie kule jej owocników. Potrafią one osiągać naprawdę imponujące rozmiary – największe okazy miały nawet 1,5 m średnicy i ważyły 20 kg! Należy ona do tej samej rodziny (purchawkowate Lycoperdaceae), co gatunki wcześniej omówione, jednak w przeciwieństwie do nich ma gładką skórkę, z wiekiem rozpadającą się na płaty, które jeszcze przez długi czas utrzymują się na owocniku. Młode osobniki purchawicy są jadalne, stwierdzono nawet, że mają właściwości lecznicze (szczep Indian Dakota używał proszku z zarodników do pokrywania ran, w celu zatamowania krwawienia), ale należy pamiętać, że jest to grzyb ściśle chroniony, więc nie należy go zrywać.

Jeśli spacerując po lesie (najlepiej liściastym) będziemy uważnie spoglądać pod nogi, może uda nam się dostrzec czarne grzybki przypominające swoim kształtem maczugę Herkulesa. Będzie to zapewne próchnilec długotrzonkowy (Xylaria longipes), który wyrasta zwykle na opadłych gałązkach klonu, albo maczugowaty (X. polymorpha), preferujący podstawy pni drzew i krzewów.

Omawiając w dużym skrócie grzyby o najdziwniejszych kształtach, nie mogę pominąć obcych dla naszej przyrody gatunków: okratka australijskiego (Clathrus archeri) czy mądziaka malinowego (Mutinus ravenelii). Słyną one nie tylko z ciekawego wyglądu, ale również przejmującego zapachu, który nas skutecznie odstrasza, ale wabi konieczne do rozsiania zarodników owady lubujące się w padlinie lub gnijących częściach roślin. Pod względem smrodliwości z gatunkami egzotycznymi skutecznie konkuruje nasz rodzimy sromotnik bezwstydny (Phallus impudicus). Roztaczaną przez niego woń gnijącego mięsa można wyczuć nawet z odległości kilkunastu metrów.

Okratek australijski nazywany jest również kwiatowcem australijskim, ponieważ dojrzały owocnik zbudowany z około pięciu krwistoczerwonych ramion rozkłada się na kształt gwiazdy lub kwiatu. Wnętrze ramion pokryte jest śluzowatą masą zarodnikową, cuchnącą zgniłą rzodkwią. Gatunek ten został zawleczony do Europy prawdopodobnie przez owce lub wraz z tropikalnymi roślinami sprowadzanymi z Australii i Nowej Zelandii.

Podobny do niego, ale znacznie rzadszy jest okratek czerwony (C. ruber), którego krwistoczerwony kulisty owocnik ma głęboko powycinane wnętrze przypominające kratę. Jego zarodniki wydzielają kuszącą woń rozkładającego się mięsa.

Bardzo rzadki mądziak malinowy pachnie zgniłą kapustą (a nie jakby się wydawało – malinami), a kształtem przypomina trochę sromotnika bezwstydnego. Jest jednak od niego znacznie mniejszy, a wyróżnia go przede wszystkim barwa – różowawa, z intensywnie czerwonym (malinowym), zarodnionośnym szczytem. Zawleczono go prawdopodobnie z Ameryki Północnej, a ponieważ lubi gleby zasobne w składniki odżywcze, możemy go spotkać w szklarniach, parkach, zanieczyszczonych laskach, a nawet na wysypiskach śmieci. W Polsce występuje jeszcze jeden przedstawiciel mądziaków – psi (M. caninus), który jest naszym rodzimym (ściśle chronionym) gatunkiem i nie wydziela tak intensywnego zapachu jak jego egzotyczny kuzyn.

Kończąc ten bardzo skrótowy przegląd grzybich piękności, muszę wspomnieć o gwiazdoszach (Geastrum), które pojawiają się w naszych lasach latem i jesienią. Nazwa tych grzybów wywodzi się od kształtu dojrzałych owocników. Ich zewnętrzna osłona po pęknięciu rozkłada się gwiaździście na wszystkie strony, odsłaniając kulistą, delikatną część wewnętrzną. Niektórym ich kształt przywodzi na myśl żołądki, dlatego nazywane są też „grzybami żołądkowymi”. Spokrewnione są z purchawkami. Wnętrze mają wypełnione suchymi zarodnikami, które wysypują się pod wpływem zewnętrznej ingerencji (np. kropli deszczu) przez specjalny otwór na szczycie owocnika. Kształt tego otworu jest jedną z cech wyróżniających poszczególne gatunki. Szarobrązowy kolor tych grzybów nie rzuca się specjalnie w oczy, za to charakterystyczny kształt zwróci uwagę niejednego grzybiarza. Najwięcej gatunków występuje w środowisku przekształconym przez człowieka, np. parkach, ogrodach czy różnego rodzaju zaroślach. Część z nich jest jednak silnie związana z lasami, a pojedyncze rosną na łąkach i wydmach. Zdarza się, że zasuszone dojrzałe owocniki znajdowane są jeszcze wiosną następnego roku.

Jak widać świat grzybów jest ogromnie zróżnicowany i pełen zaskakujących niespodzianek. Opisanie wszystkich w krótkim artykule jest niemożliwe. Mam jednak nadzieję, że tych kilka wybranych opisów i fotografii zachęci do samodzielnych poszukiwań – w lesie i na bibliotecznych półkach.

Adriana Bogdanowska

Czosnkowa ropuchożaba

Drążę, kopię i drążę...
i moje ścieżki ciągną się
w nocy ziemi...
Życie me biegnie w ukryciu,
Ale nie jest to żywot nędzarza
C.B. de Gasztold

No grzebię się, grzebię z tym artykułem i wygrzebać nie mogę. Zupełnie, jak jakaś... grzebiuszka? No, niezupełnie. Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) zawdzięcza swoją nazwę bynajmniej nie temu, że wyjątkowo długo zabiera się do pisania artykułów. Odpowiedzi dostarcza drugi człon polskiej nazwy.

Grzebiuszki, zwane także huczkami ziemnymi, potrafią zagrzebywać się w ziemi. Ułatwiają im to bardzo duże modzele podeszwowe, czyli twarde, rogowate wyrostki, działające jak łopatki. Grzebiuszka, zamierzając się zagrzebać, wykonuje silne ruchy tylnymi kończynami zaopatrzonymi w ten „sprzęt do robót ziemnych”, i rozsuwa glebę, stopniowo zapadając się w tworzony pod sobą dołek. Jednocześnie, obraca się powoli wokół własnej osi, wkręcając się w ziemię jak korkociąg. Pozostaje jeszcze tylko narzucić przednimi kończynami trochę ziemi na głowę i... nie ma grzebiuszki. Jej znalezienie w takiej kryjówce jest praktycznie niemożliwe. Nawet jeśli obserwowaliśmy proces zagrzebywania się, wystarczy że odwrócimy na chwilę wzrok od miejsca, gdzie się schowała, i będziemy mieć problem z powtórną lokalizacją jej ukrycia. Dzięki tym górniczym umiejętnościom, grzebiuszka ziemna – jedyny krajowy przedstawiciel rodziny grzebiuszkowatych (Pelobatidae), należącej do płazów bezogonowych (Salientia lub Anura) – jest powszechnie uważana za rzadkość, mimo iż tak naprawdę występuje w Polsce licznie, o ile tylko znajdzie odpowiednie dla siebie warunki.

Huczki to raczej niewielkie płazy. Największe osobniki osiągają niecałe 8 cm długości, jednak przeciętna długość ciała zarówno samców, jak i samic, to ok. 5–6 cm, natomiast w przypadku większości płazów bezogonowych samice są z reguły większe. Co prawda największe spotykane dorosłe grzebiuszki to samice, a najmniejsze – samce, jednak najczęściej są one podobnej wielkości. Nie ułatwia to rozpoznania płci danego osobnika. Zresztą – nie tylko to. Dymorfizm płciowy, czyli różnice między osobnikami obu płci, w ogóle są u grzebiuszek słabo zaznaczone. Praktycznie tylko w trakcie pory godowej można w sposób pewny stwierdzić, czy mamy do czynienia z samcem, czy samicą. U samców w tym czasie na grzbietowej powierzchni ramion zaznaczają się skupiska tzw. gruczołów naramiennych – wyczuć je można dotykiem. Najprawdopodobniej wydzielina tych gruczołów umożliwia samicom odnajdywanie samców w zbiornikach wodnych. I całe szczęście! Gdyby jej nie było, samice miałyby prawdziwy kłopot z zamążpójściem – głosy godowe grzebiuszek są bowiem bardzo ciche i w dodatku wydawane pod wodą, co dodatkowo utrudnia ich usłyszenie z lądu. Co ciekawe, śpiewają nie tylko samce, ale także samice huczków! Może są bardziej romantyczne niż panie innych płazów? Nie, chyba starają się po prostu pomóc przyszłym mężom w odnalezieniu drogi do siebie w zielonej toni stawu. Pieśniom grzebiuszek daleko jednak do operowych arii samców ropuchy zielonej (Bufo viridis), zawodzących „kuuuuuum” kumaków nizinnych (Bombina bombina) czy ogłuszających chórów rzekotek drzewnych (Hyla arborea) bądź żab zielonych (Rana sp.). I tu uwaga do młodych (i nie tylko) ornitologów (również nie tylko) – gdyby zdarzyło wam się kiedyś usłyszeć kurę gdaczącą pod powierzchnią wody, to nie będzie to oznaczało, że odkryliście nowy dla nauki gatunek kuraka. Te „kury”, to właśnie grzebiuszki ziemne – ich głosy bardzo przypominają gdakanie: „koko, koko... koko, koko”. Może zatem powinno się nazywać grzebiuszki „gdaczkami”, a nie huczkami ziemnymi?

Grzebiuszka ziemna ogólnym pokrojem ciała przypomina nieco ropuchę. No, to może niezbyt odkrywcze stwierdzenie, bo w sumie każdy płaz bezogonowy mniej lub bardziej przypomina ropuchę, jednak grzebiuszki, podobnie jak ropuchy (a także np. kumaki) mają – w odróżnieniu od żab czy rzekotek – krótkie kończyny tylne i zwarte, krępe ciało. Cechą charakterystyczną dla grzebiuszki jest wyraźne uwypuklenie czaszki pomiędzy oczodołami. Gdyby jednak ktoś nie miał pewności, czy obserwowany płaz to grzebiuszka, trzeba przyjrzeć się jego oczom – źrenice oczu grzebiuszki ziemnej są pionowe, „kocie”, co odróżnia ją od ropuch. Za to do żab upodabnia je większa niż u ropuch ruchliwość – huczki potrafią dość zwinnie skakać i pływać. Ponadto, skóra grzebiuszki jest – podobnie jak u żab – gładka, pozbawiona brodawek i zgrubień. Jeśli weźmie się grzebiuszkę do ręki, poczuć można charakterystyczną woń... czosnku. Nie, nie oznacza to wcale, że głównym składnikiem diety tego płaza są kebaby z sosem czosnkowym – w skórze grzebiuszek występują gruczoły produkujące przy mechanicznym podrażnieniu taką właśnie, „czosnkową” wydzielinę. Od tej właściwości pochodzi niemiecka nazwa tego płaza – Knoblauchskroete, czyli „ropucha czosnkowa” – chociaż Niemcy wydają się nie być do końca pewni, czy grzebiuszki to ropuchy, czy żaby, bo niemiecka nazwa rodziny grzebiuszkowatych, czyli Pelobatidae, brzmi Kroetenfroesche, czyli... ropuchożaby. Wracając do upodobań kulinarnych grzebiuszek, na obiad (czy raczej kolację, bo żerują nocą) wolą jeść owady i ich larwy, ślimaki oraz dżdżownice, krótko mówiąc wszystkie te przysmaki, które spotkać można nocą mniej więcej na poziomie gruntu.

Ubarwienie ciała grzebiuszki ziemnej pomaga jej nie wyróżniać się za bardzo od otoczenia, w czasie kiedy akurat nie jest zagrzebana. Na popielatym lub oliwkowym tle znajdują się duże ciemnobrązowe plamy, zazwyczaj cztery, biegnące wzdłuż boków i na grzbiecie ciała oraz plamy wokół oczu. Grzebiuszka posiada pewne zdolności kameleońskie – jej barwa może zmieniać się nieco w zależności od otoczenia i panujących warunków. Zarówno skryty tryb życia – zagrzebywanie się w ziemi i bardzo ciche głosy godowe – jak i ubarwienie nie ułatwiają znalezienia tego płaza w terenie, zdarzają się jednak osobniki łatwiejsze do wypatrzenia, bo ubarwione jak robotnicy drogowi – jasnopomarańczowo i w dodatku z wyraźnie czerwonymi źrenicami oczu. Są to tzw. formy flawistyczne.

Grzebiuszki należą do płazów wcześnie budzących się ze snu zimowego, który spędzają w rozmaitych jamach, norach i innych tego typu kryjówkach, często wspólnie z innymi zimującymi na lądzie płazami. Po dłuższym cieplejszym okresie i pierwszych deszczach, zwykle już w marcu, grzebiuszki opuszczają zimowiska i rozpoczynają wędrówkę do stawów, w których odbędą gody, przy czym w doborze zbiorników wodnych nie są zbyt wybredne, bo zdarza się, że godują i składają jaja nawet w rowach melioracyjnych. Podróż do miejsc godów przerywana jest w trakcie gorszej, chłodniejszej pogody i podejmowana ponownie po kolejnym ociepleniu. W przypadku huczków nie można mówić o masowej wędrówce na gody, tak charakterystycznej np. dla żab brunatnych (trawnej Rana temporaria i moczarowej R. arvalis) czy ropuch szarych (Bufo bufo). Migracje odbywają się w różnych terminach, niewielkimi grupami. Po dotarciu do zbiorników wodnych, co następuje zwykle pod koniec marca i na początku kwietnia, rozpoczynają się gody. Zdarza się, że w deszczowe lata powtarzane są jeszcze raz – w lipcu. Godujące samce rozpoczynają swoje „gdakania” lub łączą się w pary z samicami, które – jak wiadomo – również wykazują pewne uzdolnienia wokalne. Połączone w tzw. ampleksus pary (u grzebiuszek samiec obejmuje samicę przednimi łapkami w pachwinach) są bardzo trudne do znalezienia, ponieważ nie pływają po powierzchni stawu tak jak inne krajowe płazy bezogonowe, lecz przebywają na jego dnie, ukryte wśród roślinności. Wypływają tylko czasami, na chwilę, dla zaczerpnięcia powietrza. Skrzek, w postaci skręconych rulonów długości od 40 cm do około jednego metra i grubości około dwóch centymetrów, samice przyczepiają do roślin wodnych, układają wśród nich luzem, a czasem umieszczają bezpośrednio na dnie zbiornika.

Kijanki grzebiuszki ziemnej w tzw. stadium maksymalnego rozwoju osiągają długość ok. 10–12 cm, czyli są znacznie większe od swoich rodziców! Zdarzają się też osobniki wyjątkowo wyrośnięte, dorastające nawet do 18 cm, co czyni je największymi spośród kijanek europejskich płazów. Po ok. 90 dniach życia, jako larwa czy jak kto woli, „brzydkie kaczątko” (a może raczej „kurczątko”, biorąc pod uwagę głosy wydawane przez dorosłe osobniki), kijanki przeobrażają się w malutkie, 2,5–3,5-centymetrowe huczki.

Grzebiuszka ziemna, jeden z najbardziej osobliwych płazów (nie tylko polskich, ale i europejskich), jest dobrym przykładem na to, że pozory mylą: nie wszystko, co gdacze, to kura, nie wszystko, co zagrzebuje się w ziemi, to kret i... nie każdy kręgowiec, który pachnie czosnkiem, to amator posiłków w tureckich restauracjach.

Alicja Jagielska – Pawłowska
Albin Pawłowski

Prawo (nie)doskonałe

Jakie gatunki powinny być chronione?

Jedną z najstarszych i najbardziej znanych form ochrony przyrody jest ochrona gatunkowa. Zazwyczaj oznacza ona zakaz zabijania zwierząt, zrywania roślin i innego szkodzenia organizmom, które tą formą zostały objęte. Wydawałoby się oczywiste, że decyzja o tym, które gatunki obejmowane są ochroną, powinna być podejmowana na podstawie przemyślanych kryteriów.

Na pewno ważną przesłanką, decydującą o ochronie, powinna być rzadkość danego gatunku i jego zagrożenie. Jednak nie ma sensu obejmować ochroną prawną wszystkich zagrożonych gatunków. Trzeba jeszcze rozważyć, czy może to przynieść danemu taksonowi jakąkolwiek korzyść. Jeśli np. wszystkie jego stanowiska znajdują się w rezerwatach (są więc i tak chronione na mocy innych przepisów) lub organizmy te nie są przez ludzi powszechnie dostrzegane, a wymieranie jest spowodowane przez zanieczyszczenie atmosfery lub zmiany klimatyczne – wprowadzenie zakazów związanych z ochroną gatunkową nie ma sensu. W przeciwnym wypadku na liście gatunków chronionych zamiast setek gatunków, mielibyśmy ich dziesiątki tysięcy (taka jest skala zagrożenia naszej przyrody). Z drugiej strony, czasami ochroną należy objąć także gatunki, które nie są jeszcze zagrożone, ale np. ze względu na swój atrakcyjny wygląd są potencjalnie narażone na rabunkową eksploatację, lub są tak podobne do innych, rzadszych gatunków, że dla skutecznej ochrony tych rzadszych i te częstsze trzeba objąć zakazami.

Niestety, do tej pory w Polsce nie było ustalonych kryteriów wyboru gatunków do ochrony. O tym, jakie gatunki znajdowały się na tych listach, decydowały przede wszystkim indywidualne poglądy specjalistów zajmujących się poszczególnymi grupami organizmów. Analizując listy z obecnie obowiązujących rozporządzeń można się przekonać, że autorzy różnych ich części nieraz bardzo różnili się w podejściu do ochrony gatunkowej i pojmowaniu jej sensu.

Na przełomie roku 2002 i 2003 eksperci z PTOP „Salamandra” podjęli próbę opracowania takiej listy kryteriów. Konsultowano ją – m.in. za pośrednictwem strony internetowej Towarzystwa – ze środowiskiem przyrodników. Ostatecznie wczesną wiosną propozycja nowych zasad została przedstawiona Państwowej Radzie Ochrony Przyrody, która przyjęła je w kwietniu 2003 r. Tym samym rozpoczęła się nowa era w polskiej ochronie gatunkowej. Przyjęte kryteria stanowią pierwszą próbę ujednolicenia zasad i zobiektywizowania doboru chronionych gatunków. Obejmują one nie tylko rzadkość i zagrożenia poszczególnych gatunków, ale i wiele innych czynników, jak np. prawo międzynarodowe czy potencjalne skutki ekonomiczne ochrony.

Z pewnością przyjęta lista kryteriów nie jest idealna. Nie raz jeszcze będzie poprawiana i dostosowywana do aktualnej sytuacji przyrodniczej i prawnej kraju. Jednak aby wykryć potencjale niedoskonałości, trzeba ją sprawdzić w praktyce. Zadania tego podjęła się grupa ekspertów z różnych działów botaniki, mikologii i zoologii, w ramach przedsięwzięcia koordynowanego przez „Salamandrę”, realizowanego w porozumieniu z Ministerstwem Środowiska. Przeanalizowali oni, w jakim stopniu poszczególne gatunki do tej pory chronione lub proponowane przez różne instytucje i osoby do ochrony, spełniają odpowiednie kryteria i w związku z tym, do jakich form ochrony prawnej się kwalifikują. W ten sposób przeanalizowano ponad 1800 gatunków. Efektem było opracowanie zawierające propozycje nowych list gatunków chronionych.

W maju 2004 Polska stanie się członkiem Unii Europejskiej. Wówczas nasza krajowa ochrona gatunkowa powinna uwzględniać także przepisy unijne. Trzeba więc będzie wydać nowe rozporządzenia o ochronie gatunkowej. Przy ich ostatecznym opracowywaniu zostaną wykorzystane wspomniane wyżej listy, uwzględniające zaproponowane przez „Salamandrę” kryteria. Nasze Towarzystwo ma zamiar brać aktywny udział w przygotowywaniu i konsultowaniu tych nowych rozporządzeń.

Andrzej Kepel