Zielono mi

Zielono mi. Dosłownie i w przenośni. Przed oczami mam zielonkawą toń stawu, pokrytą kożuchem zielonej rzęsy wodnej, zieloną trawę na brzegu i mieniące się w blasku letniego słońca wszystkimi odcieniami zieleni, falujące od delikatnych pieszczot ciepłego wiatru – zielone szuwary. Plusk! Plusk! Plusk! Skaczą spod nóg do stawu zielone żaby. I w głowie... też trochę zielono. No bo jak tu napisać o tych żabach? Czyżby jakiś kompleks? Kompleks żab zielonych? Tak jest – kompleks żab zielonych!

Samce żab jeziorkowych w okresie godowym przybierają kanarkową barwę
Fot. Andrzej Kepel

W Polsce spotkać można trzy... No właśnie – chciałoby się powiedzieć: trzy gatunki. Ale obecnie wiadomo, że najwyżej dwie z występujących w naszym kraju form tzw. żab zielonych, to naprawdę gatunki. Te dwie formy to żaba jeziorkowa (Rana lessonae) i żaba śmieszka (R. ridibunda). Trzecia, żaba wodna (R. esculenta) nie jest gatunkiem, lecz międzygatunkowym mieszańcem form lessonae i ridibunda. Badacze doszli do takich wniosków dzięki długoletnim eksperymentom hodowlanym, których prekursorem był m.in. prof. Leszek Berger z poznańskiego Zakładu Biologii Rolnej i Leśnej Polskiej Akademii Nauk, a pod którego kierunkiem autor niniejszego artykułu miał przyjemność przygotowywać pracę magisterską. Upraszczając (bo to skomplikowany, nadal nie do końca poznany, mechanizm), okazało się, że krzyżując ze sobą samca i samicę żaby śmieszki otrzymamy zawsze małe żabki śmieszki. Podobnie, krzyżując dwa osobniki żaby jeziorkowej otrzymamy żabki jeziorkowe. Natomiast wynik krzyżówki żab wodnych (czyli formy esculenta) przyniesie całkiem inne rezultaty: część zapłodnionego skrzeku może obumrzeć, część potomstwa może mieć cechy żaby jeziorkowej, część wodnej, a część – śmieszki. W wyniku tzw. krzyżówek wstecznych – żaby wodnej z jedną z form rodzicielskich, otrzymamy część potomstwa podobnego do tej formy rodzicielskiej, a część do żaby wodnej. Świadczy to o tym, że w przypadku żab zielonych dziedziczenie odbiega od powszechnego wyobrażenia – potomstwo nie ma bowiem cech pośrednich pomiędzy cechami rodziców (np. żaby wodnej i śmieszki), tylko – albo takie, albo takie (albo wodnej, albo śmieszki). Okazało się (znowu upraszczając), że po zapłodnieniu nie dochodzi do wymieszania się genomów (czyli kompletów chromosomów – nośników informacji genetycznej) obojga rodziców, a istnieją one niejako rozdzielone od siebie. Obecnie istnieją w Polsce populacje żab zielonych złożone z osobników należących do czystych form rodzicielskich, jak i z wielokrotnych mieszańców, o cechach charakterystycznych zarówno dla żaby wodnej, jak i jeziorkowej bądź śmieszki. W związku z tym przyjęło się mówić o tzw. kompleksie żab zielonych.

Dzięki dużym stopom i palcom połączonym błoną pływną żaby zielone dobrze pływają
Fot. Adriana Bogdanowska

Żaby zielone są do siebie podobne zarówno pod względem budowy ciała, jak ubarwienia i trybu życia. Zasiedlają także zbliżone środowiska. Są jednak pomiędzy nimi różnice. Wszystkie żaby zielone są... zielone. W każdym razie w większości przypadków. Ubarwienie grzbietowej strony ciała może być też oliwkowozielone, czy wręcz brunatne z ciemnymi plamami, które na kończynach przyjmują formę pręg. Od tzw. żab brunatnych – żaby trawnej (Rana temporaria), żaby moczarowej (R. arvalis) i (niezwykle rzadkiej w Polsce) żaby dalmatyńskiej (R. dalmatina) – odróżnia je jednak brak ciemnej plamy skroniowej. Brzuszna strona ciała zwykle jest kremowa lub szarawa. Dla żaby jeziorkowej charakterystyczne jest żółtawe zabarwienie wewnętrznej strony ud, dla żaby śmieszki – jasne pręgi na grzbiecie (ale nie u wszystkich osobników). Z kolei wśród żab wodnych spotyka się wiele osobników dziwnie zabarwionych, w różnych odcieniach zieleni, czasem wręcz niebieskich.

Jednak uwaga – ubarwienie napotkanej nad stawem żaby może być tylko wskazówką co do jej przynależności do którejś z form. Trzeba wziąć pod uwagę szereg innych cech – na przykład ogólną budowę ciała. Żaby jeziorkowe są najmniejsze – dorosłe osobniki osiągają 4,5–8 cm długości, mają też (proporcjonalnie) najkrótsze tylne kończyny. Żaby śmieszki są dla odmiany największe – osiągają od 12,5 do 17 cm długości i mają długie tylne kończyny. Żaby wodne (jakżeby inaczej) są średniej wielkości – mają od 9 do 12 cm i również długie kończyny tylne. Skóra żab zielonych (podobnie jak brunatnych) jest gładka, najbardziej u żab jeziorkowych – żaby śmieszki i wodne mają skórę bardziej brodawkowaną. Najpewniejszą cechą, stanowiącą – przy pewnej wprawie – potwierdzenie, z którą przedstawicielką (albo przedstawicielem) żab zielonych mamy do czynienia – jest wielkość tzw. modzela podeszwowego – rogowego wyrostka na pięcie. Żaby jeziorkowe mają wyraźne, wysokie, półksiężycowate modzele podeszwowe, żaby śmieszki – niewielkie, a żaby wodne (oczywiście) średniej wielkości. Krótko mówiąc, żeby z dużą dozą prawdopodobieństwa właściwie zakwalifikować danego osobnika, trzeba wziąć pod uwagę cały zespół cech zewnętrznych. Dla doświadczonego obserwatora cenną wskazówką może być także miejsce, w którym napotka żabę.

Żaba śmieszka to największa z krajowych żab zielonych. Tutaj – dość nietypowo ubarwiony osobnik.
Fot. Jelger Herder

Wszystkie formy żab zielonych są silnie związane ze środowiskiem wodnym, nie tylko w okresie godowym, co u płazów jest standardem, lecz także w ciągu całego okresu wegetacji. Ale... woda wodzie nierówna. Żaby jeziorkowe upodobały sobie przede wszystkim niewielkie zbiorniki wodne, torfianki, mokradła, śródpolne stawy itp. Żaby śmieszki wybierają raczej duże zbiorniki wodne (jeziora) i rzeki. Tak jest z reguły, jednak są zbiorniki, w których występują zarówno żaby jeziorkowe, jak i śmieszki. Zresztą np. w Poznaniu istniała populacja żab śmieszek (ok. 200 osobników) żyjąca w... stawie przeciwpożarowym, w pobliżu Dworca Głównego. Najprawdopodobniej był to efekt „zażabienia” tego stawu przez jakiegoś człowieka – wszystkie osobniki były w identycznym wieku (sądząc z wymiarów ciała). To właściwie człowiek, poprzez swoją działalność – przede wszystkim przekształcanie środowiska, meliorację – przyczynił się zapewne do ułatwiania kontaktów między populacjami żaby śmieszki i żaby jeziorkowej, a tym samym popularyzacji formy esculenta, czyli żaby wodnej. Co ciekawe żaba wodna, wbrew swej nazwie, jest najmniej wodna ze wszystkich żab zielonych – ma największą skłonność do migracji i zajmowania nowych środowisk. Jest bardzo prawdopodobne, że w nowopowstałych zbiornikach wodnych, znacznie oddalonych od innych stawów, pierwszą z żab zielonych będzie właśnie żaba wodna (może lepiej byłoby ją nazwać – wędrowną?). W ogóle żabie wodnej, będącej mieszańcem, hybrydą, a nie „dobrym” – jak to określają biolodzy – gatunkiem, przypadły w udziale nazwy symboliczne dla całego kompleksu: wodna, bo wszystkie są związane z wodą (chociaż ta akurat najmniej) i jadalna (łac. esculenta), chociaż do celów konsumpcyjnych, ze względu na wielkość, bardziej predestynowane są żaby śmieszki. Zresztą obecnie, kiedy żaby zielone są praktycznie w całej Europie pod ochroną, na francuskie (i nie tylko) stoły trafiają przede wszystkim udka żab egzotycznych, azjatyckich, czasem pochodzących z hodowli.

Przy niedostatku odpowiedniego barwnika ciało żab zielonych może zmienić kolor
Fot. Maciej Rębiś

Żaby zielone są drapieżnikami. W skład ich diety wchodzą głównie owady – muchówki, błonkówki i ważki, przelatujące nad zbiornikami wodnymi. Polują przede wszystkim z zasadzki – nieruchomo siedząc przy brzegu stawu, albo unosząc się na powierzchni wody. Kiedy w pobliżu pojawi się obiad (zależnie od pory dnia może to być także śniadanie, drugie śniadanie, trzecie śniadanie itd.), błyskawicznym ruchem chwytają go w paszczę. Czasem także skaczą, by dosięgnąć zdobyczy. Poza owadami, pożerają także dżdżownice, ślimaki, pajęczaki i małe rybki. Duże okazy żaby wodnej, a zwłaszcza śmieszki, potrafią skonsumować młode węże, jaszczurki, drobne ssaki czy pisklęta, nie wspominając już o innych płazach, w tym osobnikach własnego gatunku (formy). Jak to w przyrodzie bywa – ten, kto dzisiaj jest myśliwym, jutro lub wręcz po chwili może stać się zwierzyną. Żaby zielone zjadane są przez ryby (szczupaki, sumy), zaskrońce, bociany, czaple, a także niektóre ssaki – np. rzęsorki. Kijanki żab zielonych stanowią pożywienie wielu gatunków ryb.

Żaby polują z zasadzki, na przykład unosząc się na powierzchni wody
Fot. Andrzej Kepel

Na wiosnę, na przełomie marca i kwietnia (w zależności od warunków pogodowych) żaby zielone budzą się ze snu zimowego. Żaby śmieszki zimują na dnie dużych zbiorników wodnych czy rzek. Żaby jeziorkowe – w czasie okresu wegetacji żyjące w niewielkich stawach, które mogą zimą przemarznąć aż do dna – zimę spędzają na lądzie, w rozmaitych kryjówkach. Żaby wodne zimują z reguły w wodzie, jednak część osobników – przede wszystkim młodych – szuka schronienia na lądzie.

Rozpoznanie w terenie, do jakiej formy należy obserwowana żaba jest trudne nawet dla specjalistów
Fot. Andrzej Kepel

Okres godowy żab zielonych zaczyna się w maju i trwać może do przełomu czerwca i lipca. W tym czasie u samców rozwijają się modzele godowe – ciemne zgrubienia zrogowaciałej tkanki na palcach przednich kończyn, służące do przytrzymywania samicy w trakcie aktu miłosnego zwanego ampleksus, oraz parzyste worki rezonatorowe, których zadaniem jest zapewnienie odpowiedniego nagłośnienia wiosenno- letnich, żabich koncertów. U żab jeziorkowych worki te są jasne, prawie białe, u wodnych – szarawe, a u śmieszek – niemal czarne. Ponadto, samce żab jeziorkowych przybierają w tym czasie barwy godowe – grzbiet, zwłaszcza w okolicach głowy, staje się cytrynowożółty. Przy ciepłej pogodzie samce żab zielonych gromadzą się w wybranych miejscach stawu i chóralnymi – trwającymi w ciągu dnia i w nocy – śpiewami wabią do siebie samice. Jak już wspominałem, często zdarza się, że osobniki dwóch (a rzadziej – wszystkich trzech) form żab zielonych godują razem – np. żaby jeziorkowe i wodne albo żaby śmieszki i wodne. Pieśni godowe samców są jedną z właściwości pomagających stwierdzić, z którą formą/formami mamy na danym terenie do czynienia. Głosy wydawane przez samce żab jeziorkowych to krótkie, powtarzane raz za razem oak, koak, żaby wodne śpiewają: errrrrrrrrrrrrrrrrr, kerrrrrrrrrrrrrrrrrrr, natomiast śmieszki (oczywiście) śmieją się: brekekekekeke, brekekekekeke, czy – jak kto woli – rechoczą. W każdym razie – o czym wiedzą ci, którzy czytali artykuł o kumakach – na pewno nie kumkają (zobacz: Kto kumka? - Biuletyn 1-2/2002).

Ubarwienie ciała żab wodnych jest najbardziej zróżnicowane spośród wszystkich form żab zielonych – niektóre osobniki są wręcz... niebieskie
Fot. Andrzej Kepel

Samce żab zielonych wykazują dosyć duży zapał w poszukiwaniu partnerek, niespecjalnie przejmując się ich przynależnością gatunkową, zdarza się zatem, że tworzą związki bez perspektyw na potomstwo przytulając się do niewłaściwych obiektów. Niemniej z reguły trafiają właściwie – ich śpiewy przyciągają na godowisko przede wszystkim panie żab zielonych. Złączone pary opadają na dno zbiornika, gdzie samice składają skrzek porcjami, przyklejając go do roślin wodnych, bądź zostawiając bezpośrednio na dnie. Liczba jaj składanych przez samice żab zielonych waha się od kilkuset do kilkunastu tysięcy. Najmniej jaj składają żaby jeziorkowe, najwięcej – śmieszki. Kijanki wszystkich form są do siebie bardzo podobne, ciemnobrunatne, prawie czarne z jaśniejszym brzuchem. Różnią się wielkością – kijanki żaby jeziorkowej osiągają w tzw. stadium maksymalnego rozwoju, ok. 7 cm, a żaby śmieszki od 10 do nawet 12 cm. Po ok. 2 miesiącach kijanki przeobrażają się w młode żabki zielone – mają one od ok. 1,5 (jeziorkowa) do 3,5 (śmieszka) cm długości. Z nadejściem pierwszych przymrozków, w październiku, albo nawet pod koniec września żaby zielone udają się do miejsc zimowania, a nam pozostaje tylko wspominać ciepłe słoneczne dni, łagodnie falujące szuwary i pluski skaczących do wody żab... Do następnej wiosny.

Albin Pawłowski