Trawa niejedno ma imię

Liczba gatunków traw jest ogromna. W samej Polsce stwierdzono ich do tej pory około 300. Poznanie wszystkich jest żmudne i wymaga sporo czasu. Jeszcze trudniejsze jest opanowanie sztuki ich rozpoznawania, zwłaszcza poza okresem kwitnienia i owocowania, gdy jedynym widocznym organem są liście. Jeśli jednak wie się gdzie tkwią różnice, na jakie cechy zwracać uwagę, można z powodzeniem odróżnić „jeden listek trawy od drugiego”.

Najwięcej traw znajdziemy oczywiście na łące (zobacz też: Świat trawą stoi? - Biuletyn 1–2 2002). Już na pierwszy rzut oka widać, że jej ruń nie jest jednolita – w jednych miejscach rosną trawy wysokie, w innych niższe, jedne są silnie ulistnione, inne słabiej, liście niektórych gatunków są szerokie, innych wąskie, wręcz nitkowate. Nawet kolorem się różnią – niby wszystkie zielone, ale zieleń jednych jest głęboka, soczysta, drugich jasna, nieco żółtawa lub seledynowa, a jeszcze innych wpada w odcień niebieskawy czy siny.

Łodyga traw, zwana źdźbłem, jest u większości gatunków bardzo długa w stosunku do grubości. Jest podzielona na wyraźne odcinki rozpoczynające się węzłami, z których wyrastają liście. Międzywęźla są wewnątrz puste. Z najniższego węzła, zwanego węzłem krzewienia, wyrastają nowe pędy – proces ten nazywamy krzewieniem. To m.in. dzięki zdolności do ciągłego wyrastania nowych pędów z węzła krzewienia trawy opanowały obszary niedostępne dla większości innych roślin. Przygryzione czy skoszone, wypalone, zmarznięte albo wydeptane... odrastają.

Najłatwiej dostrzec zróżnicowanie w wyglądzie kwiatostanów poszczególnych gatunków traw. Zwykle są one rozgałęzione – nazywamy je wtedy wiechami. Gdy skupiska kwiatów, zwane fachowo kłoskami, osadzone są bezpośrednio na osi kwiatostanu, mamy do czynienia z kłosem. Kłosy i wiechy poszczególnych gatunków traw różnią się np. pokrojem, kształtem, zwartością, liczbą rozgałęzień, barwą... Jedną z łatwiej dostrzegalnych cech są ości, wyrastające najczęściej z elementu kwiatu zwanego plewką dolną. Obecność ości, miejsce, z którego wyrasta, jej długość i kształt to ważne cechy wykorzystywane przy oznaczaniu traw. Ość niektórych gatunków w miarę dojrzewania ziarniaków (owoców traw) wygina się kolankowato na skutek skręcania się jej dolnej części.

Fazę rozwoju traw, podczas której na wierzchołkach pędów ukazują się kwiatostany, nazywa się kłoszeniem. U poszczególnych gatunków rozpoczyna się ono w różnym czasie. Najwcześniejsze trawy, np. wiechlina roczna (Poa annua) kłoszą się już u zarania wiosny, gdy tylko zniknie śnieg, a ostatnie, bardziej ciepłolubne, np. trzęślica modra (Molinia coerulea), czy trzcina pospolita (Phragmites australis) kłoszą się dopiero latem.

Choć wydaje się to niewiarygodne, jednym z najbardziej zróżnicowanych elementów budowy traw jest blaszka liściowa. U mozgi trzcinowatej (Phalaris arundinacea) jest ona stosunkowo szeroka i długa, zwężająca się ku wierzchołkowi i ostro zakończona. Niektóre trawy wykształcają liść równowąski, czyli o tej samej szerokości na całej długości. Zakończenie takich blaszek liściowych ma najczęściej kształt przypominający dziób łodzi, stąd nazywane jest łódeczkowatym. Z kolei trawy siedlisk ubogich w wodę, tzw. kserofity, broniąc się przed nadmierną utratą wody w wyniku transpiracji wykształcają blaszki liściowe niezwykle wąskie, szczeciniaste lub nitkowate.

Elementem liścia traw będącym odpowiednikiem ogonka liściowego u innych roślin jest pochwa liściowa. Wyrasta ona z węzła i otacza źdźbło na znacznej długości. Zwiększa tym samym odporność źdźbła na złamanie, zwłaszcza w miejscu, w którym jest ono najdelikatniejsze – tuż nad węzłem. Właśnie dlatego dolna część pochwy liściowej jest silnie zgrubiała i tworzy charakterystyczne kolanko. Przy oznaczaniu gatunków traw istotne jest rozróżnienie dwóch rodzajów pochew: otwartej, której brzegi zachodzą na siebie, i zamkniętej – o zrośniętych brzegach. Większość traw ma pochwę liściową otwartą. Zamknięta jest charakterystyczna m.in. dla gatunków z rodzaju stokłosa (Bromus).

Kolejne różnice pomiędzy blaszkami liściowymi poszczególnych gatunków traw, dostrzec można w wyglądzie ich powierzchni. Może być ona gładka, jak u mozgi, lub z wyraźnie zaznaczonym bruzdkowaniem. U niektórych traw szczególnie wyraźne są dwie bruzdki przebiegające bardzo blisko siebie, wzdłuż nerwu głównego, nazywane podwójnym rowkiem lub śladem nart. Po spodniej stronie blaszki liściowe traw są błyszczące albo matowe – cecha łatwo dostrzegalna i przy pewnym opatrzeniu – wysoce obiektywna, często wykorzystywana w celu identyfikacji gatunku. Możemy tutaj dostrzec też tzw. kil, czyli załamanie liścia przebiegające wzdłuż nerwu środkowego, przypominające właśnie kil (czyli stępkę) na kadłubie łodzi lub też kant na nogawce spodni.

Omawiając zróżnicowanie blaszek liściowych traw trzeba koniecznie wspomnieć o ostrogach, nazywanych też uszkami. Są to wąskie, zaostrzone przedłużenia nasadowej części blaszki liściowej, obejmujące źdźbło. Stanowią charakterystyczną cechę rozpoznawczą niektórych gatunków.

W budowie liścia większości traw możemy dostrzec jeszcze jeden element – języczek. Znajduje się on u nasady blaszki liściowej i jest właściwie przedłużeniem wewnętrznej skórki pochwy liściowej. Otulając źdźbło niczym uszczelka zapobiega dostawaniu się wody i zanieczyszczeń do jej wnętrza, chroniąc roślinę przed infekcją. Tak przynajmniej tłumaczą jego funkcję niektórzy badacze roślin, lubiący wyjaśniać przeznaczenie najdrobniejszego szczegółu budowy. Tymczasem liście niektórych gatunków nie wykształcają języczka, a czasami zastępują go gęste włoski. Obecność lub brak języczka, a także jego wielkość i kształt, to cechy charakterystyczne, bardzo przydatne przy identyfikacji gatunków traw.

Wiemy już, na jakie cechy należy zwracać uwagę. Rozejrzyjmy się teraz uważnie i spróbujmy poznać niektóre gatunki.

W maju nad powierzchnią niektórych wilgotnych łąk, zwłaszcza tych okresowo zatapianych, położonych w dolinach rzecznych, falują charakterystyczne kwiatostany wyczyńca łąkowego (Alopecurus pratensis). Jego popularna nazwa – lisi ogon – nawiązuje do zwartego, zaopatrzonego w miękkie ości i bardzo przypominającego ogon lisa kwiatostanu. Jest to tzw. kłos pozorny lub inaczej wiecha kłosokształtna. Jej kłoski osadzone są blisko osi kwiatostanu, jednak na bardzo krótkich odgałęzieniach. Dodatkowym uzasadnieniem dla tej nazwy jest rdzawa barwa zaschniętych pylników pokrywających kwiatostan jeszcze wiele dni po przekwitnięciu.

Na najwilgotniejszych, żyznych łąkach, zwłaszcza tam, gdzie wiosną długo stoi woda, króluje wspominana już mozga trzcinowata. Jej bogato ulistnione pędy dorastają do ponad dwóch metrów wysokości, a równie silne rozłogi podziemne są jednym z elementów decydujących o jej ekspansywności. Języczek liścia mozgi jest bardzo długi, najczęściej lekko porozrywany.

Kwiatostany przypominające trochę wyczyńca, ale pozbawione miękkich ości i w dotyku nieco szorstkie, ma tymotka łąkowa (Phleum pratense). Zieleń tej trawy wpada w odcień seledynowy, a u nasady wyrwanego z ziemi pędu znajduje się cebulkowate zgrubienie. Charakterystyczny jest też jej języczek z dwoma ząbkami po bokach. Cechą szczególną tymotki jest jej wyjątkowa zimotrwałość. Dzięki cukrom zmagazynowanym w cebulkowatym zgrubieniu pędu potrafi przetrwać najsurowsze i bardzo długie zimy.

Jedną z pospolitszych traw jest wiechlina łąkowa (Poa pratensis). Spotkamy ją np. na łąkach, pastwiskach, trawnikach i przydrożach. Jest ona bardzo odporna na udeptywanie i wykształca zwartą darń. Charakterystyczną ce­chą wszystkich wiechlin, jest obecność na liściu podwójnego rowka. Ten gatunek wyróżnia się dodatkowo łódeczkowato zakończoną, równowąską blaszką liściową. Kwiatostanem wiechliny łąkowej jest piramidalna wiecha, z pięcioma gałązkami na dolnym piętrze. Niemal równie często spotkać można wiechlinę zwyczajną (P. trivialis), która ma bardzo podobny kwiatostan, natomiast jej liść zwęża się równomiernie ku wierzchołkowi, języczek jest długi i szpiczasty, a źdźbła i pochwy liściowe są nieco szorstkie. Innym bardzo pospolitym gatunkiem jest kosmopolityczna i synantropijna wiechlina roczna (P. annua) – bardzo niska, jasnozielona trawka, rosnąca w miejscach wydeptywanych – wzdłuż ścieżek i dróg, na podwórzach, placach itp. Jest też wielkim utrapieniem właścicieli trawników, na których często występuje, a bardzo pogarsza ich walory estetyczne. Z kolei wiechlina gajowa (P. nemoralis) rośnie na skrajach lasów, w parkach i innych ocienionych miejscach. Jej blaszki liściowe, w poszukiwaniu jak największej ilości światła, ustawiają się pod kątem prostym w stosunku do źdźbła, nadając kępie charakterystyczny pokrój.

Bardzo pospolitą trawą, występującą zwłaszcza w miejscach przesuszonych i mniej żyznych, jest kostrzewa czerwona (Festuca rubra). Spotykana jest na słabiej nawożonych łąkach i pastwiskach, na skrajach lasów, ale przede wszystkim na trawnikach. W obrębie tego gatunku występuje bardzo duże zróżnicowanie cech morfologicznych, zwłaszcza szerokości blaszek liściowych oraz obecności i długości podziemnych rozłogów. Liście tej kostrzewy są wyraźnie bruzdkowane, bardzo wąskie, na ogół szczeciniaste i długie, barwy ciemnozielonej. Języczek jest tak krótki, że ledwie widoczny. Kwiatostan to luźna, niezbyt okazała wiecha z ościstymi kłoskami. Podobna do niej jest kostrzewa owcza (F. ovina), niższa, o krótszych i jeszcze cieńszych, często wręcz nitkowatych blaszkach liściowych, występująca na najsłabszych, piaszczystych glebach. Ale kostrzewy to nie tylko trawy niskie. Kostrzewa trzcinowa (F. arundinacea) tworzy okazałe kępy, a szerokie, sztywne liście w pełni usprawiedliwiają nazwę gatunkową. Występuje w różnych siedliskach, lecz najlepiej się czuje na wilgotnych, żyznych łąkach. Bardzo charakterystyczne dla tego gatunku są nieliczne, bardzo drobne włoski wyrastające z grubych, choć na ogół krótkich, ostróg. Podobna nieco do swej krewniaczki, ale znacznie delikatniejsza, tak w dotyku, jak i pod względem postury, jest kostrzewa łąkowa (F. pratensis) – jedna z cenniejszych traw pastewnych.

Życica trwała (Lolium peren­ne), znana też jako rajgras angielski, to jeden z najpospolitszych gatunków traw, a zarazem najważniejszy w naszym kraju pod względem gospodarczym. Odznacza się wybitną wartością pastewną i wysokim plonowaniem oraz odpornością na ugniatanie. Stanowi wyśmienity komponent runi pastwisk, ale jest także doskonałą trawą trawnikową. Nie występuje w miejscach, w których byłaby narażona na zacienienie. Najbardziej charakterystyczne jej cechy to wyraźnie bruzdkowany, a pod spodem bardzo silnie błyszczący liść. Języczek liściowy ma bardzo krótki. Kwiatostanem jest luźny, płaski, bezostny kłos. Na gruntach ornych uprawiana jest życica wielokwiatowa (L. multiflorum), inaczej rajgras włoski – trawa dostarczająca doskonałej jakości paszy dla przeżuwaczy. Jest podobna do życicy trwałej, lecz większa, na liściach widoczne są bardzo okazałe ostrogi, a kłos posiada dość długie ości.

Wróćmy jednak na łąkę. Tu i ówdzie wyróżniają się zbite kępy ciemnozielonej trawy o sztywnych i bardzo twardych liściach, o które łatwo się skaleczyć. To śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa) – jeden z najbardziej uporczywych i trudnych do zwalczenia chwastów użytków zielonych. Jego silnie przesycone krzemionką liście nie są zjadane przez zwierzęta, a okazałe zbite kępy wypierają z runi inne trawy i utrudniają użytkowanie łąki. Śmiałka darniowego łatwo odróżnić po pokroju, a także po tym, że jego sztywne i dość wąskie blaszki liściowe mają powierzchnię bardzo głęboko bruzdkowaną. Gatunki z rodzaju Deschampsia występują w bardzo różnych siedliskach i rozprzestrzenione są na całym świecie. W runie suchego boru pospolity jest śmiałek pogięty (D. flexuosa) o bardzo wąskich, wręcz nitkowatych blaszkach liściowych. Natomiast jedną z nielicznych roślin naczyniowych Antarktydy jest śmiałek antarktyczny (D. antarctica) – osiągający około 4 cm wysokości!

Kłosówka wełnista (Holcus lanatus) to trawa dość szczególna – cała aksamitnie owłosiona. Spotykana jest na wielu łąkach i pastwiskach, zwłaszcza nieco wilgotniejszych. Czasami także na skrajach lasów, przydrożach itp. Póki nie pojawi się kwiatostan można ją pomylić ze stokłosą miękką (Bromus mollis), która ma jednak, w przeciwieństwie do kłosówki, zamkniętą pochwę liściową. Kwiatostanem kłosówki jest skupiona wiecha, rozkładająca się piramidalnie tylko podczas kwitnienia, podobna nieco do wiechy mozgi trzcinowatej.

Trzęślica modra to gatunek niegdyś pospolity na nienawożonych łąkach. Współcześnie częściej spotykany na skrajach lasów i wzdłuż leśnych dróg. W sprzyjających warunkach wykształca okazałe kępy. Charakterystyczną cechą tego gatunku jest brak języczka i różowofioletowe zabarwienie podziemnej części pędu. Pęd z kwiatostanem (skupioną wiechą o drobnych, najczęściej purpurowo przebarwionych kłoskach) jest ulistniony tylko u dołu, reszta to jedno, długie międzywęźle. Łąki trzęślicowe są zbiorowiskami małowartościowymi pod względem gospodarczym, ale bardzo atrakcyjne przyrodniczo, przede wszystkim z uwagi na ich bogactwo florystyczne. Z tego względu obejmuje się je dziś różnymi formami ochrony.

Wilgotne, podmokłe łąki bardzo często graniczą z szuwarami. Tutaj króluje najokazalsza z naszych traw – trzcina pospolita. Jej pędy nierzadko dorastają do ponad 3 m wysokości. Szuwar trzcinowy, czyli trzcinowisko, występuje najczęściej w miejscach podtapianych, a zwłaszcza wzdłuż płytkich brzegów zbiorników wodnych. Zdarza się, że trzcinowisko pokrywa całą taflę wody, a proces torfotwórczy, polegający na odkładaniu się obumarłych szczątków trzciny, prowadzi z biegiem lat do całkowitego zaniku zbiornika. Trzcina jest rośliną bardzo ekspansywną, a właściwość tę zawdzięcza między innymi zdolności do wykształcania kilkunastometrowej długości rozłogów podziemnych, czyli specyficznie przekształconych pędów. Charakterystyczne dla tej rośliny są długie i szerokie, ostro zakończone blaszki liściowe. Młode trzciny można czasami pomylić z mozgą trzcinowatą. Jednak u nasady blaszki liściowej, w miejscu gdzie u mozgi znajduje się długi języczek, trzcina posiada rząd krótkich, gęstych, szczeciniastych włosków. Kwiatostanem trzciny jest okazała wiecha o licznych drobnych kłoskach.

Inną trawą tworzącą szuwary jest manna mielec (Glyceria maxima). Ta okazała trawa płytkich brzegów zbiorników i cieków wodnych, wyróżnia się długimi, szerokimi liśćmi, bogatymi w miękisz powietrzny. Przez środek blaszki liściowej tej trawy, wzdłuż nerwu głównego, przebiegają dwie wyraźne bruzdki – wspomniany już „ślad nart”. Na pochwach i blaszkach liściowych manny mielec widoczne są jaśniejsze (gdy patrzymy pod światło to ciemne), poprzeczne cętki. Są to charakterystyczne dla traw rosnących w siedliskach silnie uwilgotnionych komórki, w których rośliny gromadzą powietrze. Najpospolitszą krewniaczką tego gatunku jest manna jadalna (G. fluitans). Występuje nad płytkimi brzegami zbiorników wodnych i wolno płynących cieków, a jej źdźbła i liście charakterystycznie pokładają się i pływają na powierzchni lustra wody. Na wyżej położonych, nieco suchszych łąkach, często dominuje rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius), nazywany też rajgrasem francuskim. Ta wysoka trawa dość dobrze znosi okresowy niedobór wody. Charakterystyczny jest strzelisty (wyniosły) pokrój kęp rajgrasu, wynikający z ustawienia liści pod kątem ostrym w stosunku do źdźbeł. Jego kwiatostanem jest okazała, ale dość luźna wiecha. Z dwukwiatowego kłoska wyrasta jedna, kolankowato zgięta ość. Podobne kwiatostany, lecz różniące się m.in. wielkością kłosków i ilością wyrastających z nich ości ma rosnąca na ubogich, nienawożonych łąkach owsica omszona (Avenula pubescens) oraz występująca głównie na łąkach i pastwiskach pogórza, ale spotykana także na niżu, konietlica łąkowa (Trisetum flavescens).

Tu i ówdzie nad inne trawy wynoszą się charakterystyczne kwiatostany kupkówki pospolitej (Dactylis glomerata), jednej z pospolitszych traw naszej flory. Są to jednostronne wiechy z licznymi kłoskami skupionymi na końcach gałązek w postaci pęczków. Również silne, spłaszczone pędy i szerokie, seledynowozielone liście nadają kępom tej trawy specyficznego wyglądu i sprawiają, że bardzo trudno pomylić ją z innymi gatunkami.

Na nie zalewanych kośnych łąkach, nasypach i przydrożach można spotkać wysokie łany stokłosy bezostnej (Bromus inermis). Wykształca ona krótkie rozłogi podziemne, a jej pędy nadziemne są bogato ulistnione. Oprócz szerokich, zwieszonych blaszek liściowych, charakterystyczne dla tego gatunku są zamknięte pochwy liściowe oraz ścięty, o ząbkowanym brzegu, języczek. Kwiatostanem jest wiecha o wzniesionych gałązkach, na końcach których znajdują się duże bezostne kłoski, wykształcające jedne z największych wśród naszych traw ziarniaki. Rodzaj Bromus jest niezwykle bogaty w gatunki. Podobny kwiatostan jak stokłosa bezostna wykształca spotykana w pobliżu pól, na których bywa uprawiana, a pochodząca z Ameryki, stokłosa spłaszczona (B. carinatus) o długich ościach i jeszcze większych spłaszczonych kłoskach. Na przydrożach i nieużytkach spotkać można często stokłosy: dachową (B. tectorum), płonną (B. sterilis) i miękką. Wszystkie mają ościste kłoski. Kłoski stokłosy płonnej są bardzo cienkie i długie, zaś miękkiej – pękate, a cała roślina jest miękko owłosiona.

Na skrajnie suchych siedliskach, z piaszczystą, niezwykle ubogą w składniki pokarmowe glebą, zauważamy porozrzucane tu i ówdzie pojedyncze, nastroszone kępki. To szczotlicha siwa (Corynephorus canescens). Charakterystycznego pokroju nadają tej trawie sztywne, krótkie, szczeciniaste sinozielone blaszki liściowe. Dość szczególny jest też bardzo długi spiczasty języczek, silnie przylegający do źdźbła. Tuż obok, na tej samej glebie, rozpościerają się nieduże kępy mietlicy pospolitej (Agrostis tenuis). Dzięki licznym krótkim rozłogom, trawa ta tworzy dość zwartą darń, przez co znajduje zastosowanie jako gatunek trawnikowy na stanowiskach suchych, mało żyznych.

Innym gatunkiem zasiedlającym skrajnie nieprzyjazne siedliska jest wydmuchrzyca piaskowa (Leymus arenarius). Ta okazała trawa nadmorskich wydm pojawia się dość często także w głębi lądu na piaszczystych skrajach lasów, śródlądowych wydmach i żwirowiskach. Długie i liczne rozłogi podziemne, dzięki którym doskonale stabilizuje podłoże, na którym rośnie, sprawiają że wydmuchrzyca tworzy charakterystyczne skupiska. Szerokie, twarde liście, pokryte niebieskawym nalotem woskowym, nadają jej bardzo specyficznego wyglądu. Dodatkową cechą rozpoznawczą są silne długie ostrogi. Kwiatostanem wydmuchrzycy jest okazały kłos.

Pospolity i uporczywy chwast pól uprawnych i ogrodów perz właściwy (Elymus repens) jest bliskim krewnym wydmuchrzycy. Pojawia się często także na użytkach zielonych, miedzach i przydrożach. Charakterystyczne dla perzu są silne i liczne rozłogi podziemne, dzięki którym łatwo rozmnaża się wegetatywnie. Kwiatostanem perzu jest kłos, podobny nieco do kłosa życic, ale z inaczej ustawionymi kłoskami. W stadium bezkwiatostanowym rozpoznajemy go po owłosionych pochwach liści dolnych pięter i długich, ale cienkich ostrogach.

Kilkanaście opisanych tu najpospolitszych gatunków traw to niewielka część tej rodziny botanicznej. Naukowcy wciąż opisują nowe ich podgatunki czy odmiany, często nadając im później rangę odrębnych gatunków. Jest to efekt nie tylko naszego niedoskonałego poznania istniejącej różnorodności przyrody, ale i ciągłego kształtowania się nowych form, ekotypów... przystosowanych do nowych warunków siedliskowych – swoista kontynuacja Dzieła Stworzenia.

Arkadiusz Swędrzyński
Katedra Łąkarstwa
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu