Przyrodnicze tajemnice doliny Noteci

Różnorodność siedlisk na niewielkim obszarze, bogaty świat awifauny, miejsca pierwotne i niezbadane... Idealne miejsce dla wszystkich tych, którzy nie widzieli i nie słyszeli jeszcze podróżniczka, dziwonii czy zielonki, nie mieli okazji podziwiać zlatujących na nocleg kluczy żurawi, a chcą spędzić czas w nietuzinkowy sposób, obcując z dziką przyrodą. To wszystko mogą nam zaoferować nadnoteckie torfianki.

Dolina Noteci znana jest miłośnikom przyrody przede wszystkim jako jeden z najważniejszych w Polsce szlaków migracji wielu gatunków roślin i zwierząt, a w szczególności ptaków. Jest korytarzem ekologicznym, łączącym ze sobą mokradła Europy Wschodniej i Zachodniej. Jest to też jeden z największych w Polsce obszarów zajmowanych przez torfowiska niskie, mimo prowadzonych tu od dziesięcioleci prac melioracyjnych. W przeszłości Dolinę Noteci porastały trudne do przebycia lasy łęgowe (podmokłe lasy liściaste), których pozostałości można tu jeszcze spotkać. Dzisiaj teren ten jest w zdecydowanej większości użytkowany rolniczo. W krajobrazie dominują okresowo zalewane łąki kośne, pastwiska oraz pola. Całość poprzecinana jest gęstą siecią rowów melioracyjnych, dróg oraz rozległych łozowisk (zarośli wierzbowych).

Tak w dużym skrócie można opisać nadnotecki krajobraz, którego rozległy obszar z uwagi na wysokie walory przyrodnicze – zróżnicowane siedliska tworzące bardzo dobre warunki do życia dla wielu gatunków roślin i zwierząt – włączono do europejskiej sieci Natura 2000 (ostoje ptasie i siedliskowe).

Jeszcze do niedawna Noteci przypisywano miano zapomnianej doliny. Co prawda w czasie ubiegłego i obecnego wieku obszar ten był obiektem badań naukowych i miejscem wycieczek przyrodniczych, jednak nigdy nie zaistniał w świadomości przyrodników tak bardzo, jak np. Warta czy Barycz. W dolinie Noteci nadal są miejsca, które widzieli dotychczas tylko nieliczni – trudno dostępne i tętniące życiem. Takie są właśnie torfianki, zajmujące obszar ponad trzech tysięcy hektarów, które powstały w czasie intensywnej eksploatacji torfu, głównie przed II wojną światową. Torf był cennym surowcem wykorzystywanym m.in. na potrzeby huty szkła (np. pod Dziembówkiem). Na tereny poeksploatacyjne, na drodze sukcesji, wkroczyły zarośla wierzbowo-olchowo-brzozowe. Wypełnione wodą doły potorfowe porosły trzciną pospolitą (Phragmites australis), a także innymi roślinami słodkowodnymi. Całość uzupełniają półnaturalne i antropogeniczne (powstałe na skutek działalności człowieka) zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe. Na łąkach można spotkać kukułki, bynajmniej jednak nie ptaki, lecz storczyki z rodzaju Dactylorhiza. Jeszcze w latach 20. XX wieku pod Dziembówkiem występowały zarośla brzozy niskiej (Betula humilis). Istotne znaczenie dla stosunków wodnych panujących na tym obszarze ma działalność bobra europejskiego (Castor fiber). Budowane przez niego tamy zatrzymują część wody odpływającej rowami melioracyjnymi, powodując miejscami, także na łąkach, podtopienia.

Niewysychające zbiorniki wodne stanowią idealne środowisko dla rozrodu płazów. Już w marcu do godów przystępuje tu żaba trawna (Rana temporaria), żaba moczarowa (R. arvalis) i ropucha szara (Bufo bufo). W kwietniu natomiast usłyszeć można żabę wodną (R. esculenta) i jeziorkową (R. lessonae). W majowe noce donośnie koncertują rzekotki drzewne (Hyla arborea) i kumaki nizinne (Bombina bombina).

Mozaika siedlisk tworzy dogodne warunki życia także dla ptaków. Pierwsze doniesienia na temat walorów ornitologicznych nadnoteckich torfianek pochodzą z pierwszej połowy ubiegłego wieku. Na terenie obecnej ostoi Natura 2000 „Nadnoteckie Łęgi”, w okolicach wsi Biała i Radolin, w latach 40. XX wieku znajdował się rezerwat ornitologiczny „Vogelfreistätte in der Regeniederung”. W jego skład wchodziły dwa kompleksy torfianek, które istnieją do dzisiaj.

Nadnoteckie torfianki, a szczególnie te pod Białą i Radolinem koło Trzcianki, przypadły też do gustu przyrodnikom z Nadnoteckiego Koła PTOP „Salamandra”, którzy od ponad siedmiu lat prowadzą tam regularne i całoroczne obserwacje ptaków. Na ich podstawie oraz w oparciu o istniejące dane literaturowe wykazali oni, że obszar ten wykorzystywany jest w ciągu całego roku przez ponad 120 gatunków, z czego ok. 60 to gatunki gniazdujące. Torfianki, z uwagi na bagienny charakter siedlisk, są w dużej mierze niedostępne dla człowieka. Dlatego ci, którzy chcą dobrze poznać skład gatunkowy awifauny, muszą wyostrzyć słuch i w skupieniu łowić głosy ptaków dobiegające z trzcin i gęstych zarośli. Najlepszą porą do prowadzenia nasłuchu są majowe i czerwcowe wieczory oraz poranki.

Gdy nad torfianki i okoliczne łąki napływa wieczorna mgła, dziesiątki, a nierzadko i setki żurawi (Grus grus) zlatują na nocleg. Z widocznych tylko z lotu ptaka, niewielkich zbiorników wodnych i mokradeł, dają też o sobie znać trzy gatunki perkozów: perkozek (Tachybaptus ruficollis), perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus) i perkoz rdzawoszyi (P. grisegena), a także bąk (Botaurus stellaris), wodnik (Rallus aquaticus), gęgawa (Anser anser), kropiatka (Porzana porzana), rzadziej spotykana zielonka (P. parva), kokoszka (Gallinula chloropus) czy łyska (Fulica atra). Ponadto intensywnie odzywają się kszyki (Gallinago gallinago) i czajki (Vanellus vanellus). Na pływających wyspach osoki aloesowatej (Stratiotes aloides) do lęgów przystępują rybitwy czarne (Chlidonias niger), a w ich pobliżu także cyranki (Anas querquedula). Z miejsc gęsto porośniętych roślinnością zielną charakterystycznym „crex- crex” nawołują derkacze. Od zapisu fonetycznego ich głosu pochodzi nazwa łacińska gatunku.

Po zachodzie słońca nie sposób nie usłyszeć koncertu trzech słowiczych tenorów: słowika szarego (Luscinia luscinia), słowika rdzawego (L. megarhynchos) i mającego tu swoją ostoję podróżniczka (L. svecica cyanecula). Natomiast za dnia warto wytężyć słuch, aby usłyszeć melodyjny śpiew dziwonii (Carpodacus erythrinus). Trzeba jednak uważać, by nie pomylić jej głosu z podobnie brzmiącą wilgą (Oriolus oriolus). Wędrując po polnych drogach otaczających torfianki, możemy trafić na kołyszące się wśród wiotkich gałązek wierzb, kunsztowne gniazdo remiza (Remiz pendulinus), przypominające wełnianą rękawicę. Sam konstruktor tego lokum na pewno też odezwie się w pobliżu wysokim i przeciągłym głosem zaniepokojenia. Trudno dostępny dla człowieka i niektórych drapieżników obszar torfianek stanowi też idealne miejsce do wyprowadzenia lęgów dla dwóch gatunków błotniaków – stawowego (Circus aeruginosus) i łąkowego (C. pygargus), które często rywalizują ze sobą o pokarm i terytorium.

Nadnoteckie torfianki odwiedzają też ptaki, które się tu nie gnieżdżą, a jedynie szukają pokarmu. Warto więc dobrze się rozejrzeć, bo może uda nam się wypatrzyć egzotycznie wyglądającego dudka (Upupa epops) czy majestatycznie szybujące ptaki drapieżne, takie jak: kania czarna (Milvus migrans), kania ruda (M. milvus), bielik (Haliaeetus albicilla), orlik krzykliwy (Aquila pomarina) i rybołów (Pandion haliaetus). O zmierzchu, przy odrobinie szczęścia, można zobaczyć polujące sowy, pójdźkę (Athene noctua) i uszatkę (Asio otus).

Nadnoteckie torfianki odgrywają też ogromną rolę dla ptaków jako miejsce odpoczynku i żerowania w okresie przelotów. Wczesną wiosną możemy tu obserwować wiele ciekawych gatunków kaczek, jak rożeńce (Anas acuta), płaskonosy (A. clypeata), głowienki (Aythya ferina) oraz stada gęsi zbożowych (Anser fabalis) i gęsi białoczelych (A. albifrons).

A to wszystko zaledwie sto kilometrów od Poznania! Tak cenne miejsca potrzebują szczególnej troski i zainteresowania. Musimy zrobić wszystko, aby nie zniknęły z mapy Polski i naszej świadomości. Wydaje się, że ochrona tych obszarów w ramach europejskiej sieci Natura 2000 jest niewystarczająca. Wprowadzenie dopłat dla rolników spowodowało bardziej intensywne użytkowanie łąk (gł. regularne wykaszanie), powodując tym samym w wielu miejscach zanik cennych łozowisk, sąsiadujących z torfiankami. Ale to już jest temat na osobny artykuł...

Jakub Glapan
Zakład Ekologii Behawioralnej
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Nadnoteckie Koło PTOP „Salamandra”

Podniebny baranek

Wiosną, w ciepłe, pogodne wieczory, rozlegają się nad zalanymi wodą łąkami i moczarami koncerty na wiele instrumentów i głosów. Wśród nich co jakiś czas słychać nieśmiałe, to wznoszące się, to opadające, beczenie ni to owcy, ni kozy. Ale co miałyby robić tutaj te zwierzęta? Tu, na bagnach, które przejęły we władanie połączone chóry żab, czajek, krwawodziobów i bąków, również sprawcy tych dziwnych dźwięków – kszyki – odnalazły doskonałe warunki do lęgów.

Kszyk (Gallinago gallinago) jest najpospolitszym przedstawicielem rodziny bekasowatych (Scolopacidae) w naszym kraju. Wielkością zbliżony do kosa, o pękatej sylwetce, ze stosunkowo krótkimi nogami i ogonem oraz wyjątkowo długim dziobem (5,9–7,5cm). Ma maskujące barwy: z wierzchu ciemnobrązowy z jasnymi podłużnymi smugami na głowie i grzbiecie oraz drobnymi jasnymi plamkami, od spodu biały z gęstym ciemnym prążkowaniem i plamkowaniem. Dorosłe i młode są w zasadzie nie do odróżnienia w terenie. Podobnym, ale rzadkim w Polsce gatunkiem, jest nieco większy od kszyka dubelt (Gallinago media). Poza tym różni się ubarwieniem ogona, spodu i wierzchu ciała oraz zakończeniem lotek II-rzędowych. U obu tych gatunków odmienna jest też sylwetka, sposób lotu i głos oraz zwyczaje godowe.

Areał lęgowy kszyka rozciąga się przez Holarktykę*, bez jej południowej i skrajnej północnej części. Izolowane populacje występują na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Północnej. W obrębie gatunku wyróżnia się dwa podgatunki: G. g. faeroeensis występujący w Islandii, na Wyspach Owczych, Szetlandach i Orkney oraz G. g. gallinago – w pozostałej części areału. W Polsce kszyk jest dość licznym gatunkiem lęgowym na terenie całego kraju, jednak znacznie liczniejszym w jego wschodniej części (unika terenów górskich). Jego liczebność szacuje się obecnie na 15–30 tysięcy par.

W okresie lęgowym biotop tego gatunku stanowią podmokłe łąki, torfowiska, brzegi zbiorników wodnych oraz bagniska śródleśne i śródpolne. Poza okresem lęgowym jest mniej wybredny, spotykany nawet nad małymi bajorkami i rowami.

Kszyk nie tworzy ściśle związanych par, samce mogą kojarzyć się z kilkoma partnerkami, a samice gniazdują w obrębie terytorium wybranego samca. W optymalnych warunkach terytorium jednej pary zajmuje powierzchnię około trzech hektarów. Okres rozpoczęcia lęgów jest rozciągnięty, zależnie od poziomu wody po roztopach, najczęściej od połowy kwietnia do początku maja. Możliwe są dwa lęgi w roku, drugi wypada wtedy na przełomie czerwca i lipca. Skąpo wyścielone gniazdo buduje samica, najczęściej w kępie turzyc, otoczonej płytką wodą (10–25cm). Składa zazwyczaj cztery jaja o gruszkowatym kształcie, z ciemniejszymi plamami na oliwkowo-brązowym tle – bardziej zagęszczonymi na tępym końcu skorupy. Jaja składane są w odstępach jednodniowych, a ich wysiadywanie rozpoczyna się od złożenia ostatniego lub przedostatniego i trwa 18–21 dni. Wysiadywaniem zajmuje się tylko samica, natomiast pisklętami opiekują się oboje rodzice. W przypadku niebezpieczeństwa kszyki nie zdradzają obecności gniazda głosem i krążeniem nad intruzem (człowiekiem, krukowatymi czy drapieżnikami), tak jak to czynią czajki (Vanellus vanellus), krwawodzioby (Tringa totanus) i rycyki (Limosa limosa), ponieważ nie bronią swojego terytorium. Podczas wysiadywania jaj samica potrafi się zerwać dopiero z odległości kilku–kilkunastu metrów od człowieka. Młode kszyki są zagniazdownikami, co oznacza, że po kilku godzinach od wyklucia opuszczają gniazdo. W ochronie przed niebezpieczeństwem pomocny jest im maskujący niczym moro, wzorzysty ciemno-rudo-brązowy i biało nakrapiany puch. Dwa pierwsze wyklute pisklęta wodzi samiec, kolejne chodzą z samicą. Przez kilka dni są karmione, później samodzielnie zbierają pokarm. W czwartym tygodniu życia uzyskują zdolność lotu i stają się samodzielne. Młode osobniki zaczynają pierzenie postjuwenalne już od lata. Dopiero dorosłe ptaki (od drugiego roku życia) przechodzą pierzenie całkowite w okresie od jesieni do zimy. Najpierw zmieniają sterówki, potem lotki, a stosunkowo najpóźniej pokrywy naskrzydłowe. Dojrzałość płciową osiągają rok po wykluciu. Ciekawostką jest, że kszyk posiada czternaście sterówek, czyli o dwie więcej niż większość gatunków ptaków.

Pokarm kszyka stanowią pierścienice, mięczaki, drobne skorupiaki i larwy owadów, których poszukuje sondując dziobem wilgotną glebę, muł i błoto. Dzięki bardzo wrażliwej i miękkiej końcówce dzioba doskonale lokalizuje i rozpoznaje zdobycz. Rzadko pobiera pokarm roślinny, m.in. nasiona. Chętnie brodzi w wodzie, zwykle do głębokości dziesięciu centymetrów. Żerowiska w okresie lęgowym mogą znajdować się nawet kilkaset metrów od gniazda.

Kszyki wykazują antagonistyczne zachowanie wobec osobników własnego gatunku, jak i innych przedstawicieli siewkowców (Charadrii), zwłaszcza wiosną. Głównym tego typu zachowaniem, charakterystycznym dla obydwu płci, jest przykucnięcie i przyłożenie do podłoża głowy oraz korpusu, nagłe uniesienie tyłu ciała i wierzchu ogona oraz rozłożenie sterówek w kierunku intruza w celu demonstracji ich biało-pomarańczowego ubarwienia. Cały rytuał trwa około dwóch sekund. Podobne antagonistyczne pozy przybierają również samce na tokowiskach. Głównym elementem takiego rytuału jest ukazanie ciemnej plamy, zlokalizowanej w dystalnej części środkowych sterówek. Pozę tę przybierają ptaki zarówno w pozycji stojącej (przy wyprostowanych nogach), jak i leżącej (przy wyciągniętej do przodu głowie). U kszyka i wielu innych gatunków ptaków agresja w okresie wiosennym związana jest głównie ze wzrostem poziomu testosteronu we krwi samców, który może być kilkaset razy wyższy niż w pozostałych miesiącach roku. Dlatego też kszyki i inne siewkowce podejmują zachowania godowe (np. tokowanie, walki samców) już w czasie wędrówki, a agresywne zachowania mogą wynikać ze wzmożonej aktywności związanej z rozpoczynającym się sezonem reprodukcyjnym.

Do Polski kszyki przylatują od marca do kwietnia, a odlatują już od czerwca aż do listopada. Zimę spędzają w Basenie Morza Śródziemnego oraz w Afryce. Sporadycznie zimują w naszym kraju, szczególnie w zachodniej jego części. Populacje południowe i zachodnioeuropejskie są osiadłe. Wiosną samce przylatują średnio dziesięć dni wcześniej niż samice. Poza okresem lęgowym kszyki tworzą grupy, a podczas wędrówek nawet liczne stada, które mogą osiągać liczebność ponad tysiąca osobników.

Kszyk jest gatunkiem wykazującym dużą śmiertelność roczną (nawet 50%), która związana jest głównie z okresem wędrówek. Należy wspomnieć, iż w dużej mierze przyczyniają się do tego polowania mieszkańców zachodnich krajów Unii Europejskiej na ptaki migrujące ze wschodu i północy kontynentu. Od początku lat 70. ubiegłego wieku BirdLife International (międzynarodowa organizacja zajmująca się ochroną ptaków i ich siedlisk) wskazuje na ciągły umiarkowany spadek liczebności tego gatunku w Europie. Tendencja ta obserwowana jest także w Polsce od lat 80. Powodem tego są: osuszanie mokradeł, regulowanie rzek wylewających na wiosnę, zarastanie siedlisk wysokimi ziołoroślami, trzciną, wierzbą i brzozą oraz wzrost presji ssaków drapieżnych. W latach 2000–2007 dane Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych wykazały 40% spadek liczebności kszyka w naszym kraju, gdzie jest gatunkiem ściśle chronionym, wymienionym również w II i III Załączniku Dyrektywy Ptasiej UE.

Adam Olszewski
Kampinoski Park Narodowy

*) Holarktyka – najbardziej obszerna kraina zoograficzna, obejmująca swoim zasięgiem Palearktykę (Europa z północnym wybrzeżem Afryki i Azja Północna) oraz Nearktykę (Ameryka Północna).

Niepylak mnemozyna

Widząc motyle o biało ubarwionych skrzydłach, latające np. nad łąką nieopodal lasu, warto czasem przyjrzeć się im bliżej. W pewnych rejonach Polski mamy bowiem szansę obserwować niepylaka mnemozynę (Parnassius mnemosyne), którego w pierwszej chwili można wziąć za bielinka (Pieris). Poznajmy bliżej tego rzadkiego już motyla dziennego, należącego do rodziny paziowatych (Papilionidae), który jest jednym z dwóch występujących u nas gatunków niepylaków.

Niepylak mnemozyna ma skrzydła rozpiętości 50–58 mm, o białym, przeświecającym tle, rzadkim ułożeniu pokrywających je łusek (do czego nawiązuje polska nazwa rodzajowa) oraz ciemno zaznaczonych żyłkach. Przednie skrzydła odznaczają się szarym wierzchołkiem oraz dwiema czarnymi plamkami w komórce środkowej, natomiast tylne mają przyciemnienie wzdłuż tylnego brzegu i niekiedy szare plamy po zewnętrznej stronie komórki środkowej. Spodnia strona skrzydeł jest ubarwiona podobnie jak wierzchnia, lecz prawie zupełnie pozbawiona łusek. Ciało motyla ma ciemną barwę i pokryte jest włosami, niczym futrem.

Zasięg P. mnemosyne obejmuje obszar od Pirenejów przez całą Europę po Iran i Azję Środkową. W zachodniej, środkowej i południowej Europie owad ten żyje przeważnie na terenach górskich. W Polsce, dawniej szerzej rozsiedlony, obecnie notowany jest na północnym wschodzie kraju (Pojezierze Mazurskie, Kotlina Biebrzańska i Puszcza Białowieska) oraz w południowo-wschodniej jego części (Beskid Niski, Beskid Sądecki, Bieszczady, Pogórze Przemyskie, Roztocze, Puszcza Sandomierska). Występuje ponadto w Pieninach, Tatrach i Sudetach.

Motyle są spotykane m.in. na śródleśnych łąkach i polanach, od drugiej dekady maja do pierwszej dekady lipca. Latają niezbyt szybko, chybotliwie i nisko nad ziemią. W celu pobrania nektaru odwiedzają kwiaty różnych gatunków roślin. Niechętnie oddalają się od obszaru, który zajmują. Samice niepylaka składają jaja w ściółce, w pobliżu kokoryczy (Corydalis) – roślin pokarmowych gąsienic. Te ostatnie zimują w osłonkach jajowych, a rozwijają się w lasach liściastych, w okresie wiosennym. Przepoczwarczenie odbywa się w oprzędzie między suchymi liśćmi.

Niepylak mnemozyna jest w Polsce gatunkiem umiarkowanie zagrożonym. Głównym czynnikiem ograniczającym występowanie jest zalesianie polan oraz naturalna sukcesja prowadząca do zarastania jego siedlisk. Motyl ten znajduje się u nas pod ochroną prawną, umieszczony jest w Polskiej czerwonej księdze zwierząt, na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, Liście zagrożonych gatunków Karpat oraz w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej i Konwencji Berneńskiej.

Tekst i zdjęcia:
Jakub Michalcewicz
Katedra Entomologii Leśnej
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Z podkową na nosie

Prawie wszystkie występujące w Polsce nietoperze należą do rodziny mroczkowatych. Owo „prawie” to dwa wyglądające dość egzotycznie gatunki z rodziny podkowcowatych (Rhinolophidae), czyli po prostu podkowce (Rhinolophus sp.). Najbardziej rzucającą się w oczy cechą ich fizjonomii jest duża, znajdująca się na pyszczku mięsista narośl, przypominająca kształtem podkowę. Ten dziwny twór nadaje podkowcom nieco potworzasty wygląd i sprawia, że już na pierwszy rzut oka można je łatwo odróżnić od pozostałych krajowych gatunków, które nie mają takich udziwnień na pyskach. Podkowa, będąca dość skomplikowanym narządem składającym się z kilku elementów, pomaga podkowcom przy echolokacji. Nietoperze te bowiem wydają ultradźwięki przez nos, a podkowa umożliwia skupienie ich w wąski strumień. Wydają przy tym dźwięki na bardzo wysokich częstotliwościach (ok. 110 kH). Taki sonar jest precyzyjny, jednak ma bardzo mały zasięg (do kilku metrów).

Drugą istotną (choć mniej dostrzegalną) cechą budowy ciała podkowców, odróżniającą je od pozostałych krajowych gatunków, jest brak koziołka* w uchu. Zastępuje go jedynie podłużny, mały fałd skórny (zwany antykoziołkiem), tworzący dolną krawędź ucha.

Z dwóch rodzimych gatunków podkowców jedynie podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros) jest stałym elementem naszej fauny. Występuje jednak tylko w południowej Polsce (przez nasz kraj przebiega granica jego zasięgu). Spotkać go można zarówno w Karpatach (omija jednak Tatry), jak i Sudetach, oraz na kilku południowopolskich wyżynach (głównie na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej). Niewykluczone, że zasięg tego gatunku przesunie się w głąb kraju. Jak dotąd jego skrajne północne stanowisko pochodzi spod Częstochowy (kto wie, czy w niedługim czasie jakiś osobnik nie zawita do niezbyt odległej jaskini Szachownica – jednego z największych zimowisk nietoperzy w Polsce?).

W naszych warunkach klimatycznych podkowce małe tworzą kolonie rozrodcze prawie wyłącznie na strychach. Nie są one zbyt duże, rzadko liczą powyżej 100 samic. Samce w okresie letnim ukrywają się pojedynczo w jaskiniach lub na strychach. Zimę nietoperze te spędzają głównie w jaskiniach, rzadziej w sztolniach, a czasami wybierają też inne kryjówki (piwnice czy fortyfikacje). Podkowce małe w odróżnieniu od innych krajowych gatunków nietoperzy są mało towarzyskie. Nie tworzą zwartych grup czy nawet małych grupek i w zimowiskach prawie zawsze wiszą pojedynczo, nie chowając się w szczelinach. Owijają się za to własnymi skrzydłami (częściowo lub całkowicie) i z daleka przypominają małe stalaktyty lub poczwarki owadów.

Budowa ciała (bardzo szerokie skrzydła) i opisany już sposób echolokacji (długie sygnały na bardzo wysokiej częstotliwości) sprawiają, że lot tych podkowców jest zwrotny i bardzo precyzyjny (dotyczy to również drugiego gatunku). Dlatego nietoperze te świetnie radzą sobie wśród roślinności i innych przeszkód, natomiast „gubią się” na otwartych przestrzeniach. Polują więc najczęściej w odległości nie większej niż 2–3 km od swojej kryjówki (a jeżeli mają taką możliwość, to bezpośrednio przy niej) i nie lubią dalekich przelotów. Nawet wędrując pomiędzy stanowiskami letnimi i zimowymi nie przebywają zazwyczaj więcej niż kilka kilometrów.

Drugi z naszych podkowców – podkowiec duży (R. ferrumequinum) tak naprawdę nie występuje u nas na stałe. Do fauny Polski zaliczany jest tylko dzięki kilku pojedynczym osobnikom, które zaleciały do nas w ciągu ostatniego półwiecza i zostały znalezione w kilku jaskiniach Jury oraz na jednym z beskidzkich strychów. Jednak od kilku lat, w Jaskini Łokietka w okolicach Krakowa, każdej zimy obserwowany jest jeden (prawdopodobnie ten sam) osobnik. Nie można więc wykluczyć, że w przyszłości podkowce duże zaczną kolonizować południe naszego kraju.

Mimo że obydwa gatunki są podobne do siebie, to nie sposób ich pomylić – podkowiec duży to największy europejski nietoperz w tej rodzinie, rozmiarami zbliżony do nocka dużego (Myotis myotis). Podkowiec mały jest prawie dwukrotnie mniejszy. Biologia i obyczaje obydwu gatunków są dość podobne (oczywiście z pewnymi wyjątkami – np. podkowce duże mogą tworzyć w zimowiskach zwarte grupy). Ciekawostką jest natomiast fakt, że podkowiec duży dość często poluje na owady z tzw. zasiadki: wisi nieruchomo na drzewie lub skale i rzuca się w pogoń za przelatującym owadem. Podkowce małe również stosują tę taktykę, ale znacznie rzadziej.

Sytuacja podkowców w Polsce nie jest obecnie najgorsza. O podkowcu dużym nie można w ogóle mówić w kategoriach zagrożenia. Zwarty zasięg jego występowania kończy się na Czechach, Słowacji i Ukrainie, a pojedyncze osobniki, które do nas zawitały, to najprawdopodobniej nietoperze zalatujące. Nie ma zatem sensu skupiać się na zagrożeniach i ochronie tego gatunku, choć w przypadku odnalezienia jego ewentualnych nowych stanowisk należy je oczywiście objąć opieką.

Inaczej wygląda sytuacja z podkowcem małym. Gatunek ten w drugiej połowie ubiegłego stulecia przeżywał u nas katastrofalny okres i był niemal na granicy wymarcia (prawdopodobnie jest on bardziej wrażliwy na różne niekorzystne czynniki niż inne gatunki krajowych nietoperzy). Od dwudziestu kilku lat jego sytuacja stopniowo się poprawia, jednak wciąż jest to nietoperz silnie zagrożony. Podejmowane w ostatnich latach projekty ochrony tego gatunku pozwalają mieć nadzieję, że jego populacja ustabilizuje się.

Radosław Jaros

*) Koziołek to wyrostek skórny znajdujący się w uszach większości naszych nietoperzy, prawdopodobnie odgrywający rolę w procesie echolokacji.