Konkursy wiedzy przyrodniczej

Dwadzieścia lat minęło od czasu, kiedy nauczyciele z poznańskich szkół zwrócili się do nowo powstałej organizacji – „Salamandry” – z prośbą o zorganizowanie imprezy, która wypełniłaby konkursową, przyrodniczą „lukę”. Uczniowie mogli wówczas stawać w szranki jedynie w tematyce ogólnobiologicznej czy też związanej z ochroną środowiska, nie organizowano konkursów wiedzy przyrodniczej. Ponieważ propozycja nauczycieli wpisywała się w zakres działalności naszego Towarzystwa, a edukacja była i nadal jest jednym z naszych głównych celów – przystaliśmy na pomysł i zabraliśmy się za organizację imprezy.

Do udziału w pierwszym konkursie, którego tematem były zwierzęta Polski i ich ochrona, zgłosiło się ok. 20 szkół. Wydawało nam się wtedy, że to całkiem godziwa liczba. Nie przypuszczaliśmy, że zostanie ona w niedalekiej przyszłości, ku naszej radości i satysfakcji, pomnożona razy... dwadzieścia! Ale powróćmy do pierwszej edycji konkursu. Przygotowaliśmy trudne (naszym zdaniem!) pytania i na podstawie etapu szkolnego wyłoniliśmy kilkadziesiąt osób, które przyjechały do Poznania, aby wziąć udział w etapie wojewódzkim Konkursu. Gościny udzieliła nam Szkoła Podstawowa nr 104 w Poznaniu. Wszystko odbywało się po poznańsku, zgodnie z planem, jednak do momentu, kiedy okazało się, że nie jesteśmy w stanie wyłonić trójki laureatów, albowiem dziesiątka półfinalistów, pretendująca do zwycięstwa, na wszystkie nasze pytania (takie przecież, naszym zdaniem, trudne!) odpowiada dokładnie tak samo i bezbłędnie. Jeszcze chwilka i... kończą się przygotowane przez nas mozolnie pytania. Oczywiście zjawisko to było jak najbardziej pozytywne, jednak spowodowało u nas, początkujących organizatorów, gwałtowny wyrzut adrenaliny do krwi. Nastąpiła mobilizacja i kilkoro biologów w przeciągu kilkunastu minut ułożyło pytania dogrywkowe, tym razem „naprawdę” trudne. W końcu udało się osiągnąć zamierzony efekt organizacyjny. Zarówno uczniowie, jak i nauczyciele wyrazili swoje uznanie dla ciekawej formy Konkursu i miłej, życzliwej atmosfery panującej podczas jego przebiegu.

Zachęceni sukcesem, postanowiliśmy w następnym roku zorganizować kolejną edycję Konkursu, a po trzech latach, równolegle, konkurs dla szkół średnich. Mimo że nasze pytania konkursowe nie należą do najłatwiejszych i aby się z nimi zmierzyć trzeba posiadać wiedzę często przewyższającą tę, którą dysponuje przeciętny student nauk przyrodniczych, chętnych do udziału w tych imprezach wciąż nie brakuje. Staramy się, aby laureaci, oprócz niewątpliwej satysfakcji i dużego zasobu wiadomości, wynieśli z konkursu także... torby pełne nagród – najczęściej wartościowych publikacji czy też płyt, które pozwolą im na pogłębianie wiedzy i rozwijanie przyrodniczej pasji.

Mając nadzieję, że ostatecznym i najważniejszym zwycięzcą w zmaganiach konkursowych jest przyroda, jesteśmy niezmiernie wdzięczni nauczycielom, którzy podejmują trud przygotowywania uczniów, sponsorom finansującym przedsięwzięcie, wolontariuszom angażującym się w przeprowadzenie imprez finałowych oraz szkołom, które w przeciągu minionych dwudziestu lat pomagały w organizacji etapów okręgowych, wojewódzkich i ponadwojewódzkich. Na szczególne podziękowania zasługuje Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 4 w Poznaniu, z którego gościnności i serdeczności „Salamandra” korzysta niezmiennie od piętnastu lat!

Ewa Olejnik
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Pierwszy projekt – pierwszy sukces

Podczas spotkań prowadzących do założenia „Salamandry” zastanawialiśmy się m.in. nad pierwszym przedsięwzięciem Towarzystwa. Dzięki wiedzy zaczerpniętej z bogatych doświadczeń organizacji amerykańskich (za pośrednictwem naszego przyszłego prezesa) wiedzieliśmy już, że pierwszy projekt powinien być w miarę prosty do przeprowadzenia, nie za bardzo kosztowny, atrakcyjny dla potencjalnych sponsorów oraz mediów i przynosić znaczące efekty. Jednym słowem – chcieliśmy upiec dwie pieczenie przy jednym ogniu – zrobić coś dobrego dla przyrody i z impetem zaistnieć w świadomości ludzi. Nie przypuszczaliśmy wtedy, że temat, który zdecydowaliśmy się podjąć, przyniesie nam wręcz międzynarodową sławę, ale... po kolei.

Obiektem zainteresowania „Salamandry” stał się zaniedbany poznański rezerwat przyrody „Meteoryt Morasko”. Utworzony w 1976 roku w celu ochrony miejsca upadku meteorytu żelaznego oraz fragmentu lasu dębowo-grabowego (tzw. grądu) narażony był na niszczenie przez narastającą niekontrolowaną turystykę pieszą, rowerową i konną. Nieświadomi wyjątkowości tego miejsca mieszkańcy Poznania zadeptywali lub rozjeżdżali stanowiska rzadkich roślin i wyrzucali tu śmieci. Przejeżdżające przez teren rezerwatu do pobliskiego wysypiska odpadów śmieciarki gubiły po drodze swój nieosłonięty niczym ładunek. Stała tu tylko jedna uboga w informacje i prawie nieczytelna tablica, która ostatecznie przewróciła się ze starości wiosną 1995 roku. Mało kto zdawał sobie sprawę z istnienia tego chronionego obszaru i był w stanie tutaj trafić. Obiekt ten wręcz napraszał się, aby stać się naszym pierwszym, wzorcowym terenem działań ochronnych. Zatarliśmy więc ręce i pełni zapału zabraliśmy się do pracy. Postanowiliśmy z jednej strony uratować rezerwat przed zagładą, z drugiej zaś, przybliżyć wszystkim zainteresowanym jego walory.

Od samego początku „Salamandra” opierała swoje przedsięwzięcia na solidnych podstawach naukowych. Tak też było w przypadku Moraska. Najpierw przeprowadziliśmy na terenie rezerwatu badania (w tym pełną inwentaryzację florystyczną i faunistyczną), które przyniosły dokładne rozpoznanie wszystkich jego walorów oraz umożliwiły opracowanie optymalnej strategii ochrony. W ślad za badaniami poszły konkretne działania ochronne. Pierwsza większa akcja sprzątania rezerwatu zaowocowała ok. 40 wielkimi workami śmieci. Czego w tych workach nie było... Kiedy już teren został oczyszczony, można było działać dalej. Oznakowaliśmy granice rezerwatu, nielegalne ścieżki zagrodziliśmy drewnianymi barierkami, na stoku najwyższego w Wielkopolsce wzniesienia – Góry Moraskiej − zainstalowaliśmy progi antyerozyjne, które miały chronić przebiegające tamtędy szlaki przed rozmywaniem, a także przed szkodami powodowanymi przez rowerzystów. Chcąc umożliwić dotarcie do ciekawych stanowisk, a jednocześnie zabezpieczyć je przed zadeptywaniem, zbudowaliśmy drewniane pomosty.

Równolegle z pracami ochronnymi prowadziliśmy działania edukacyjne. Aby odwiedzający ten unikatowy obiekt mogli się jak najwięcej dowiedzieć o jego cennych i ciekawych elementach, opracowaliśmy ścieżkę dydaktyczną dotyczącą zbiorowisk leśnych, zbiorników wodnych i geomorfologii. Przy każdym z przystanków dydaktycznych postawiliśmy tablice, które dokładnie opisują dane miejsce. Wydaliśmy też mały folder, przewodnik oraz monografię naukową. O przyrodniczej perełce Poznania opowiadaliśmy w mediach oraz w trakcie otwartych wykładów i prelekcji.

Pomysł ochrony i propagowania rezerwatu Meteoryt Morasko nie tylko nam się spodobał. Nasze pierwsze duże przedsięwzięcie doczekało się uznania na arenie międzynarodowej – zajęło trzecie miejsce w organizowanym przez The Conservation Foundation, Fundację Forda oraz UNESCO konkursie The Ford European Conservation Awards 1994, w kategorii „ochrona środowiska”. Nasze „Morasko” rywalizowało z setkami projektów z całej Europy. Nagrodę odbieraliśmy w Londynie, w obecności Ambasadora RP. Zaproszono na tę uroczystość dwóch przedstawicieli organizacji. Wiadomo było, że jedną z nich, z przyczyn oczywistych, będzie pomysłodawca i prezes „Salamandry” – Andrzej Kepel. Druga osoba została wybrana przez Zarząd Towarzystwa w... tajnym głosowaniu. Zaszczyt towarzyszenia prezesowi przypadł autorce artykułu. Dla początkujących, młodych „Salamandrowiczów” wyprawa do stolicy Wielkiej Brytanii była nie lada przeżyciem. Z największego w Europie lotniska Heathrow przewieziono nas luksusowym fordem, niczym celebrytów, do równie luksusowego, wielogwiazdkowego hotelu, do którego wchodziliśmy ze swoimi plecakami z pewnym onieśmieleniem. Wręczenie nagród odbyło się w trakcie niezwykle uroczystego przyjęcia w Queen’s House. Rzeczywistość w naszym kraju wciąż była dość szara, więc sytuacje, w których elegancko ubrani kelnerzy wnosili w wyreżyserowanym szyku wypełnione tajemniczymi potrawami półmiski, robiły na nas spore wrażenie. Dzielnie jednak udawaliśmy, że takie przyjęcia to dla nas bułka z masłem i pozornie beztrosko gawędziliśmy z ambasadorem i jego żoną oraz innymi londyńskimi notablami, z którymi posadzono nas przy jednym z wielu wytwornie zastawionych stołów.

Jesienią 1995 roku uznaliśmy, że pierwszy, ważny etap naszego dziewiczego przedsięwzięcia został zakończony. Nastąpiło uroczyste otwarcie zmienionego i odnowionego przez nas szlaku turystycznego oraz zaprojektowanej przez „Salamandrę” ścieżki dydaktycznej. Wiedzieliśmy jednak, że to nie koniec, ale początek naszej przygody z rezerwatem. Od tej pory regularnie odnawiamy elementy ścieżki i organizujemy tu cieszące się coraz większym powodzeniem zajęcia edukacyjno-przyrodnicze, do których prowadzenia teren rezerwatu jest miejscem wprost wymarzonym. Cztery typy lasów, kratery stanowiące atrakcję na skalę światową, ogromna różnorodność ptaków śpiewających, masowy zakwit roślin runa wczesną wiosną, góra pochodzenia polodowcowego, stawek źródliskowy – to walory, dzięki którym w rezerwacie trudno się nudzić. „Proszę pani, jaki piękny ten rezerwat...” – to jeden z milszych komentarzy, jakie miałam okazję usłyszeć podczas prowadzonych tam zajęć.

Długa byłaby lista sponsorów oraz wolontariuszy, którzy wsparli nas w dążeniach do uchronienia rezerwatu przed zniszczeniem i w realizacji działań edukacyjnych. Wszystkim – zarówno instytucjom, jak i osobom prywatnym – jeszcze raz bardzo serdecznie dziękujemy.

Ewa Olejnik
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Narodziny FOTO-EKO

„Ewa! Zaczekaj! Mogłabyś wręczać nagrody laureatom konkursu fotograficznego? Za jakieś... yyyy... pięć minut?”. Tymi słowami zatrzymał mnie lider Studenckiego Koła Ekologicznego (obecny prezes „Salamandry”), kiedy, będąc jeszcze studentką, mknęłam rączo przez korytarz Zakładu Zoologii Systematycznej mieszczącego się wówczas (1992 r.) w zabytkowym Collegium Maius przy ul. Fredry w Poznaniu. Poczułam się zaszczycona tą propozycją, więc ochoczo na nią przystałam i tym samym rozpoczęłam trwającą do dziś przygodę z Ogólnopolskim Konkursem Fotografii Przyrodniczej FOTO-EKO.

Pierwsza edycja Konkursu, jak łatwo się domyślić z opisanego powyżej wydarzenia, zorganizowana była przez Studencki Klub Ekologiczny działający przy Wydziale Biologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W roku 1993 organizację FOTO-EKO przejęło świeżo powstałe Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”. Liczba zgłoszonych na Konkurs prac przeszła najśmielsze oczekiwania organizatorów. Jury musiało bowiem wybierać najlepsze spośród ponad 800 zdjęć. Wśród autorów znalazły się osoby, które obecnie są doskonale znane w środowisku fotografów i mają w swoim dorobku wiele wybitnych zdjęć.

Początkowo zdjęcia nadsyłane na konkurs prezentowały zarówno rodzimą faunę i florę oraz polskie krajobrazy, jak i tematykę szerszą, dotykającą zagadnień związanych z zagrożeniami dla środowiska (stąd nazwa własna Konkursu). Z czasem jednak postanowiliśmy, że wystawa pokonkursowa, tworzona zazwyczaj z ok. 100 najciekawszych zdjęć, ma przede wszystkim przybliżać piękno rodzimej przyrody i w ten sposób skłaniać do jej ochrony, dlatego też okroiliśmy nieco temat, pozostając przy wizerunkach roślin i zwierząt oraz ciekawych przyrodniczo miejscach.

FOTO-EKO organizujemy co roku. Wystawa, która każdorazowo powstaje i udostępniana jest głównie szkołom, zachwyca młodych odbiorców różnorodnością oraz urodą rodzimych form życia. „Niech pani nie zabiera jeszcze wystawy! Te zdjęcia są takie piękne!” – podobne słowa nie raz słyszały nauczycielki, gdy demontowały wystawę po zakończeniu ekspozycji w swoich szkołach. To najlepsza recenzja, jaką mogliśmy uzyskać. Przeglądanie zdjęć i tworzenie wystawy to jeden z milszych momentów mojej pracy w „Salamandrze”. Oprócz przeżywania doznań natury estetycznej, dobrze jest wiedzieć, że praca (wystawa) owocuje pozytywnym nastawieniem do Natury. Dzięki uprzejmości Międzynarodowych Targów Poznańskich wystawa od wielu lat prezentowana jest także podczas Międzynarodowych Targów Ochrony Środowiska POLEKO, stanowiąc malowniczy akcent wśród szeregu raczej mało urodziwych urządzeń do uzdatniania wody, oczyszczenia ścieków, selekcji odpadów i tym podobnych.

Aby być w zgodzie z nazwą konkursu, trzy lata temu przeszliśmy na przyjazną środowisku formę nadsyłania prac – elektroniczną – i drukujemy tylko te zdjęcia, które zostaną wybrane do wystawy.

W celu przyciągnięcia dobrych fotografów, a tym samym zapewnienia wysokiego poziomu ekspozycji, stosujemy magnes w postaci nagród. Wpadliśmy na pomysł, aby nie uszczęśliwiać laureatów na siłę sprzętem, który być może już posiadają albo będzie dla nich nieprzydatny. Zwycięzcy sami wybierają potrzebne im akcesoria fotograficzne w określonej kwocie, my zaś ten zakup finansujemy (oczywiście dzięki pomocy sponsorów, którym, korzystając z okazji, bardzo dziękujemy za dotychczasowe wsparcie).

Pasjonatów fotografii przyrodniczej zachęcamy do udziału w kolejnych edycjach naszego konkursu!

Ewa Olejnik
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Zaangażowany dobrodziej

Przez dwadzieścia lat działalności mieliśmy do czynienia z wieloma wspaniałymi ludźmi wyróżniającymi się ogromną wiedzą, wielkim sercem, poczuciem humoru, nieposkromioną pasją... Dla samej tylko przyjemności współpracy z nimi warto znosić wszelkie trudy i znoje codzienności.

Trudno byłoby wymienić wszystkie osoby, z którymi kontakty szczególnie sobie cenimy. Niniejszy artykuł zdecydowałem się poświęcić jednej z nich – Przemkowi Czajkowskiemu. Choć nigdy nie usiłował promować siebie, w środowisku osób zajmujących się ochroną środowiska był doskonale znany. W swoim życiu imał się różnych zajęć, ale trwały ślad w historii pozostawił przede wszystkim dzięki wieloletniemu sprawowaniu funkcji Krajowego Koordynatora Programu Małych Dotacji Funduszu na rzecz Globalnego Środowiska, działającego w ramach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP GEF/SGP). Nazwa strasznie długa, więc gdy w rozmowach między przyrodnikami ktoś pytał o źródło środków na jakiś projekt, najczęściej odpowiadało się „z GEF-u”, albo „od Czajkowskiego”. I wszystko było jasne. Fundusz ten działał i działa w wielu krajach, pod różnymi kierownictwami. Ale jego polska wersja była całkowicie niezwykła i bez niej nasza przyroda byłaby uboższa, a ruch ekologiczny słabszy.

Każdy grantobiorca mógłby podać dziesiątki przykładów na unikatowość polskiego GEF/SGP, nastawionego na efekt ekologiczny i wzmacnianie organizacji chroniących przyrodę, a nie na papierologię. Ograniczę się do jednego, lecz znamiennego przypadku. Jeśli Fundusz ten finansował wydawnictwa czy gadżety reklamowe, oczywiście można je było rozdawać, ale Przemek zachęcał, by je również sprzedawać, co także było dozwolone. „Jak ktoś zapłaci – będzie to bardziej szanował, a wy uzyskacie środki na kolejne działania!” Kiedyś, w ramach projektu finansowanego z GEF/SGP, zrobiliśmy koszulki promujące ochronę nietoperzy. Przemkowi bardzo się spodobały, a ponieważ wybierał się na jakąś zagraniczną konferencję, więc... kupił od nas sporą ich partię. Rozdając je podczas konferencji, zbierał datki na ochronę przyrody w Polsce. To, co zebrał, przekazał nam na dodatkowe działania w projekcie jako darowiznę. Wszystko odbyło się zgodnie z prawem, ale niecodzienność tej operacji wykonanej przez grantodawcę najlepiej doceni ktoś, kto obecnie rozlicza jakieś dotacje!

Przez kilka lat na prośbę Przemka byłem członkiem Komitetu Sterującego, oceniającego wnioski kierowane do GEF/SGP. Mieliśmy je recenzować pod względem zgodności proponowanych rozwiązań z wiedzą i efektywności finansowej. Niedociągnięcia formalne były nieistotne – zawsze mogły być poprawione lub zignorowane. Jeśli we wniosku znajdowały się błędy merytoryczne, to należało wnioskodawcy zaproponować ich korektę. Jeśli na kilka planowanych działań w ramach danego projektu tylko jedno miało sens – Przemek kazał wnioskodawcy zrezygnować z tych błędnych i przyznawał grant na okrojony program. Tylko u niego kierownicy projektów przed decyzją o przyznaniu grantu byli zapraszani na rozmowy z komitetem oceniającym, by bronić swoich pomysłów. Jeśli organizacja nie mogła zapewnić obowiązkowego własnego wkładu finansowego, to Przemek stawał na głowie, by zachęcić inne fundusze do współfinansowania. Współpracował w tym względzie np. z EkoFunduszem – innym unikatowym zjawiskiem. Gdy się nie udało, bywało, że naginał zasady GEF-u i dawał 100% potrzebnych środków. Zachęcał do nawiązywania współpracy i koalicji. W dużej mierze to z jego inicjatywy powstało np. ogólnopolskie Porozumienie dla Ochrony Nietoperzy. Tak wymieniać można by długo. Dziesiątki organizacji, podobnie jak „Salamandra”, przetrwało pierwsze, najtrudniejsze lata i zrealizowało ponad 370 projektów dzięki funduszowi, który Przemek obsługiwał w zasadzie samodzielnie, z pomocą jednej, niezastąpionej asystentki.

GEF od kilku lat nie działa już w Polsce. Wiosną tego roku pożegnaliśmy też na zawsze Przemysława Czajkowskiego. Nie napijemy się już z nim piwa, nie posprzeczamy na temat wad i zalet biopaliw, nie umówimy na wizytację projektu. Ale za każdym razem, gdy przypomnimy sobie, że mieliśmy zaszczyt z nim współpracować, robi się nam cieplej na sercu.

Andrzej Kepel