W półtora roku po zatonięciu „Prestige”

Rankiem 13 listopada 2002 roku do wybrzeży Galicji zbliżył się płynący pod banderą wysp Bahama tankowiec „Prestige”. W jego zbiornikach znajdowało się 77 tysięcy ton mazutu. Tankowiec przewoził go z Łotwy na Gibraltar. Panujący na Atlantyku sztorm spowodował awarię maszyn i pęknięcie wysłużonego kadłuba, z którego zaczął wyciekać niebezpieczny ładunek. Załoga nie była w stanie zapanować nad okrętem, który zaczął dryfować, poddając się silnym wiatrom i prądom morskim.

Niemal natychmiast po zgłoszeniu awarii w morze ruszyły hiszpańskie jednostki ratunkowe. Dostały one zadanie odholowania statku jak najdalej od wybrzeża, aby zapobiec jego wejściu na mieliznę. Uznano, że na pełnym morzu łatwiej będzie przepompować zawartość uszkodzonych zbiorników na inny statek. Opróżniony z niebezpiecznego ładunku okręt miałby szansę dotrzeć do jakiegoś portu i zostać zreperowany. Sztorm utrudniał jednak akcję ratunkową. W trakcie holowania powiększały się szczeliny w kadłubie (szczelina w burcie przekroczyła 50 m długości!). Trzy dni od rozpoczęcia akcji ratunkowej pierwsze plamy oleistej substancji dotarły do wybrzeży Galicji i zanieczyściły plaże w pobliżu dużego miasta La Coruna. 18 listopada hiszpańskie radio podało informację, że na statku pękł prawdopodobnie następny zbiornik, gdyż na powierzchni wody pojawiła się druga plama mazutu, długa na prawie pięć kilometrów.

Niestety wszelkie próby zapobieżenia katastrofie nie powiodły się i rankiem szóstego dnia, 270 km od galicyjskiego wybrzeża, tankowiec przełamał się w pół. Obie części zatonęły osiadając na głębokości 3,5 tys. m. Na dnie znalazły się również zbiorniki z pozostałymi, prawie 70 tys. ton ropy. Obawiano się, że jeśli nie wytrzymają one olbrzymiego ciśnienia wody, to dojdzie do największego w historii wycieku ropy i skażenia środowiska morskiego. Przy niskiej temperaturze panującej na dnie morza ropa może zgęstnieć na tyle, aby pozostać pod powierzchnią wody. Choć rozpuszczałaby się w morzu przez wiele miesięcy, a nawet lat, to byłoby to mniej niebezpieczne, niż wypłynięcie jej na powierzchnię i zalanie brzegów.

Po dwóch tygodniach od zatonięcia statku do plaż Galicji dotarła nowa olbrzymia plama ropy, wobec której ratownicy byli całkowicie bezsilni. Wzburzony ocean i wysokie fale uniemożliwiały jakiekolwiek działania, a ropa w szybkim tempie zalewała brzeg. Już 400 km pas wybrzeża był zanieczyszczony, a kolejna plama zbliżała się do Zatoki Biskajskiej.

Na początku grudnia plamy ropy z tankowca dotarły do portugalskiej strefy przybrzeżnej. Władze Portugalii wcześniej zainstalowały na wodzie bariery, które miały powstrzymać przesuwanie się ropy w stronę brzegu. Wysokie fale zdawały się jednak nie zwracać na nie uwagi. Francja także podjęła środki zapobiegawcze – w rejonie zagrożonych wybrzeży prowadzono z powietrza obserwacje ruchu plam ropy ku wybrzeżom francuskim. W grudniu zanieczyszczonych było już 500 km wybrzeża Hiszpanii, a ropa nadal wydostawała się z zatopionego tankowca.

Główne zagrożenie stanowi obecnie spoczywający na dnie morza wrak. IFIMER (Francuski Instytut Badań Morskich) wysłał na miejsce zatonięcia „Prestige” swoją oceanograficzną łódź podwodną „Nautilus” (zdolną zejść do głębokości nawet 6 tys. m), aby przeanalizować stan wraku i załatać powstałe szczeliny. Podwodnej jednostce udało się zabezpieczyć początkowo kilkanaście pęknięć, ale powzięte środki są tylko prowizoryczne. Nawet jeśli uda się uszczelnić wszystkie otwory, to i tak z upływem czasu, w wyniku oddziaływania korozji, utworzą się w nim nowe szczeliny i w końcu cały ładunek dostanie się do morza. Dzięki regularnym obserwacjom wraku przez „Nautilusa” można było określić jego stan. Okazało się, że z początku (dopóki nie załatano szczelin) wyciekało z niego ok. 125 ton ropy dziennie. Najbardziej pesymistyczne prognozy wskazywały na to, że ropa będzie się wydostawała z tankowca co najmniej przez cztery lata, a skutki katastrofy będą odczuwalne nawet przez 10 najbliższych lat.

Nikt nie umie zadecydować, co zrobić z wrakiem. Jednym z proponowanych sposobów ograniczenia wycieku ropy z zatopionych kontenerów było wypompowanie jej na zewnątrz. Mimo że dotąd nie praktykowano tego na tak dużej głębokości (3,5 tys. m), to wierzono w powodzenie operacji. Do tego celu miała być użyta zdalnie sterowana wiertarka z wężem, którym wpompowano by olej rzepakowy przez wywiercony w kontenerze otwór. W ten sposób zostałby rozcieńczony gęsty olej opałowy, a powstały roztwór byłby łatwiejszy do wypompowania. Inną propozycją było zalanie wraku cementem. Oba rozwiązania byłyby jednak bardzo kosztowne.

Tak jak w przypadku poprzednich katastrof związanych z wyciekiem ropy w oczyszczaniu plaż brało udział wielu wolontariuszy. Ochotnicy i wojsko przy pomocy łopat, a nawet specjalnych „odkurzaczy” próbowali usunąć plamę ropy, której grubość przekraczała w niektórych miejscach 40 cm. Również rybacy przyłączyli się do tych działań, wybierając ropę prosto z morza. Nie byli do tego w żaden sposób przygotowani. Początkowo próbowali ją wyciągać za pomocą sieci rybackich, co nie przynosiło oczekiwanych rezultatów. Zaczęli więc używać do tego celu różnych pojemników, a w końcu nawet poszew od poduszek. Przez pierwszy miesiąc nie wiadomo było w jaki sposób zbierać ropę: ludzie pracowali gołymi rękami, we własnych ubraniach. Nie istniały żadne normy bezpieczeństwa. Zebrana przez wolontariuszy ropa przelewana była do specjalnych kontenerów i wywożona w głąb Galicji do utylizacji. Duża część tkwiła jednak przez wiele miesięcy w tym samym miejscu. Transport też był źle zorganizowany.

Setki ochotników w morderczej pracy starały się pomniejszyć skutki tej olbrzymiej katastrofy. Dzięki ich ofiarności udało się uratować wiele umierających, oblepionych ropą ptaków. Jednak w półtora roku po katastrofie wiadomo już, że zginęło ich dziesięciokrotnie więcej, niż początkowo sądzono – prawie ćwierć miliona! Najwięcej poniosło śmierć na pełnym morzu, w pobliżu wraku.

We Francji najbardziej dotkniętym gatunkiem jest nurzyk podbielały (Uria aalge), stanowiący 78,09% odratowanych ptaków. Zaraz po nim jest maskonur (Fratercula arctica) stanowiący 8,14% i alka krzywonosa (Alca torda) – 4,84%. Hiszpania pod każdym względem najbardziej ucierpiała z powodu katastrofy. Zostało nią dotkniętych aż 71 różnych gatunków, ale największy udział miały głównie trzy wyżej wspomniane, odpowiednio po: 52,48%, 16,97% i 16,64%.

Oblepione ropą ptaki przewożono do specjalnego ośrodka w stolicy prowincji La Corunii, gdzie były czyszczone i przed wypuszczeniem na wolność poddawane testom sprawdzającym ich zdolność do powtórnej adaptacji w naturalnym środowisku. Kontroluje się wówczas m.in. odporność piór na kontakt z wodą oraz funkcje oddechowe, gdyż u wielu ptaków, w związku z czasowym przebywaniem w niewoli (w punktach pomocy medycznej), rozwijają się choroby płuc. Ponieważ ptaki te żyją głównie nad morzem, ich pobyt w klatkach i w słabo wietrzonych pomieszczeniach może prowadzić do schorzeń układu oddechowego. Niestety, jeśli ptaki były w zbyt dużym stopniu pokryte mazutem, usypiało się je, gdyż bezcelowe było poddawanie ich zabiegom, których nie miały szans przeżyć.

W odpowiedzi na różne katastrofy ekologiczne związane z wyciekami ropy do morza, francuska Liga Ochrony Ptaków we współpracy z służbami bezpieczeństwa publicznego oraz z wyspecjalizowanymi firmami, 8 marca 2003 r., utworzyła Ruchomą Jednostkę Opieki dla ptaków w niebezpieczeństwie. Jednorazowo może ona przyjąć 500 ptaków. Można ją też przenosić bezpośrednio na miejsca katastrof, takich jak wyciek ropy czy zanieczyszczenie rzeki.

Jednak nie tylko ptaki ucierpiały w wyniku katastrofy Prestige. Tysiące osób, żyjących dotychczas z połowu ryb, mięczaków i skorupiaków, straciły pracę. Przestały istnieć bogate łowiska i zanieczyszczone zostaly urodzajne w małże zatoki. Złociste plaże przestały też przyciągać turystów, a mieszkańcy dotkniętych katastrofą regionów żyją w większości wyłącznie z turystyki i z morza. Innym problemem jest osadzanie się produktów rozkładu ropy i długotrwałe konsekwencje, jakie będzie ono miało dla morskiego ekosystemu. Biorąc pod uwagę toksyczność mazutu, ponowne zasiedlenie środowiska przez różne organizmy może potrwać nawet dziesięć lat, gdyż tyle potrzeba dla wystarczającego rozkładu tej substancji.

W następstwie rozmaitych katastrof tego typu, które miały miejsce wcześniej, jako konsekwencje wycieku ropy naftowej do morza, można było zaobserwować następujące zjawiska:
- zatrzymanie fotosyntezy morskich roślin;
- ograniczenie rozmnażania pewnych alg;
- ucieczkę ryb z zanieczyszczonych obszarów i obumieranie dotkniętych skażeniem jaj, a w konsekwencji zmniejszenie populacji;
- u ptaków ropa rozpuszcza pokrywającą pióra warstewkę tłuszczu, która chroni je przed wodą i zimnem. Z powodu toksyczności ropy mogą one umrzeć również połykając ją przy próbach oczyszczenia piór za pomocą dzioba;
- ropa jest równie toksyczna dla embrionów, co zmniejsza możliwości rozrodcze części ptasiej populacji;

Tankowiec „Prestige” miał 26 lat i był w bardzo złym stanie. Specjalny sztab powołany do zbadania przyczyn wypadku stwierdził słabość konstrukcji tankowca, m.in. na poziomie kadłuba i cystern. Do pęknięcia mogło dojść w części, która już kilkakrotnie wcześniej była reperowana. Już w brytyjskim Gibraltarze stwierdzono zły stan techniczny okrętu, a mimo to dopuszczono tankowiec do dalszego użytkowania. Tankowiec należało wycofać z użytku latem 2002 roku, tymczasem w planach było jego dalsze użytkowanie przez następnych pięć lat. Nie wiadomo, kogo można obarczyć odpowiedzialnością za tę katastrofę, gdyż statek należał do greckiego armatora, pływał pod banderą Wysp Bahama, a transport ropy zakontraktowany był przez firmę ze Szwajcarii.

Ilu zatonięć należy się jeszcze spodziewać, zanim powzięte zostaną rygorystyczne środki zmuszające do respektowania przepisów bezpieczeństwa na morzu?

Piaszczyste plaże hiszpańskiej prowincji Galicja przyciągały turystów i surfingowców z całej Europy. Urozmaicone skalistymi wyspami wybrzeże Półwyspu Iberyjskiego było rajem nie tylko dla chcących tu odpocząć ludzi, ale i dla wielu gatunków ptaków.

Rząd hiszpański oskarżany jest o opieszałość w usuwaniu skutków katastrofy. W całym kraju miały miejsce liczne protesty pod hasłem „Nunca Mais!” (Nigdy więcej!).

Samuel Delobbe
Andrzej Kepel
Adriana Bogdanowska

Niniejszy artykuł został napisany dzięki informacjom uzyskanym m.in. na następujących stronach: www.le-cedre.fr, www.sextan.com, www.lpo.fr (Ligue pour la Protection des Oiseaux) i www.seo.org (Sociedad Española de Ornitología).