Prawo (nie)doskonałe

Nowe zasady ochrony gatunkowej roślin i grzybów

12 sierpnia 2004 r. weszły w życie dwa rozporządzenia Ministra Środowiska, ustanawiające nowe zasady ochrony gatunkowej roślin i grzybów. Wprowadzają one nie tylko nowe listy chronionych gatunków, ale kilka dość rewolucyjnych rozwiązań prawnych, możliwych dzięki nowej ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.

Czego dotyczą rozporządzenia?

Poprzednio obowiązywało jedno rozporządzenie obejmujące swym zakresem zarówno rośliny, jak i grzyby, należące do odmiennych królestw organizmów żywych. Obecnie jedno rozporządzenie reguluje ochronę grzybów (w tym także porostów), a drugie ochronę roślin naczyniowych, mszaków i glonów.

Przepisy obu rozporządzeń obejmują gatunki, które występują dziko w naszym kraju (brak zastrzeżenia, że chodzi wyłącznie o gatunki rodzime). Zgodnie z nową definicją gatunku, zawartą w ustawie o ochronie przyrody, przepisy te dotyczą także mieszańców gatunków biologicznych w pierwszym lub drugim pokoleniu, ale nie dotyczą form oraz odmian hodowlanych i uprawnych.

Nowe listy gatunków

Po raz pierwszy przy tworzeniu nowych list gatunków chronionych kierowano się jednolitymi kryteriami. Zostały one zaproponowane przez PTOP „Salamandra” i w roku 2003 przyjęte przez Państwową Radę Ochrony Przyrody. Nowe listy zawierają większość (choć nie wszystkie) gatunków chronionych do tej pory oraz sporo nowych.

Nowym rozwiązaniem jest nadanie wszystkim chronionym taksonom liczb porządkowych. Ułatwia to korzystanie z rozporządzeń i odwoływanie się do poszczególnych pozycji.

Czego nie wolno?

W stosunku do gatunków roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową wprowadzono zakazy:
- niszczenia ich siedlisk i ostoi, a także dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ich ostojach;
- zrywania, niszczenia, uszkadzania, zbierania, pozyskiwania do celów gospodarczych, przetrzymywania, posiadania, preparowania i przetwarzania (dotyczy to zarówno całych roślin i grzybów, jak i ich części);
- zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny, a także wwożenia i wywożenia przez granicę państwa (żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych).
Zgodnie z art. 127 pkt 2 lit. e ustawy o ochronie przyrody, łamanie tych zakazów stanowi wykroczenie i podlega karze aresztu albo grzywny.

Odstępstwa od zakazów

Do tej pory zakazy związane z chronionymi gatunkami nie dotyczyły „wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki człowieka”. Obecnie znacząco ograniczono tę zasadę i zakazy nie dotyczą jedynie „wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów”. Ma to przede wszystkim zwalniać z odpowiedzialności za przypadkowe niszczenie chronionych roślin i grzybów. Jeśli bowiem stanowisko chronionego gatunku jest znane, technologię prac zwykle da się tak zmodyfikować, aby je zachować.

Pozostawiono prawo do usuwania roślin i grzybów chronionych, które „niszczą materiały lub obiekty budowlane”. Usuwanie owo może dotyczyć wyłącznie konkretnych osobników, które powodują szkody.

Minister środowiska, a w przypadku gatunków objętych ochroną częściową także wojewoda (a na terenie parku narodowego zamiast wojewody – dyrektor parku) może w indywidualnych przypadkach zezwolić na wykonywanie czynności objętych zakazami, o ile zostaną spełnione warunki określone w art. 56 ust. 4–6 ustawy o ochronie przyrody.

Sposoby ochrony

Nowa ustawa o ochronie przyrody wprowadziła obowiązek podania w rozporządzeniu sposobów ochrony gatunków. W § 8 obu rozporządzeń wymieniono grupy najczęściej stosowanych sposobów, zaznaczając, że nie jest to lista pełna. Wyliczenie to nie powoduje bezpośrednich skutków prawnych i ma przede wszystkim znaczenie edukacyjno-informacyjne. Stanowi wskazówkę, jakich narzędzi można i należy używać wykonując obowiązek ochrony wymienionych w rozporządzeniu gatunków.

Gatunki szczególnej troski

Jednym z najważniejszych osiągnięć nowej ochrony gatunkowej jest wyróżnienie za pomocą symbolu „(1)”, wśród gatunków objętych ochroną ścisłą, 44 gatunków roślin i 11 gatunków grzybów, których potrzeba ochrony jest ważniejsza od potrzeb gospodarczych. Wobec tych gatunków nie obowiązuje wyższość potrzeb gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej nad zakazami. W ich wypadku wszelkie odstępstwa od zakazów wymagają indywidualnej zgody ministra środowiska.

Gatunki wymagające ochrony czynnej

Na liście gatunków roślin objętych ochroną ścisłą za pomocą symbolu „(2)” zaznaczono 105 taksonów (gatunków lub rodzajów), które wymagają ochrony czynnej. Stanowi to dodatkową wskazówkę, że ochrona gatunkowa powinna polegać nie tylko na przestrzeganiu zakazów, ale również na podejmowaniu pozytywnych działań, np. w celu ograniczenia zagrożeń. Ustawa nie przewiduje podobnego rozwiązania w wypadku grzybów.

Wyróżnienie to zgodnie z ustawą nie powoduje skutków prawnych. Intencją ustawodawcy było wskazanie organom ochrony przyrody, organizacjom społecznym i funduszom ochrony środowiska, w stosunku do których gatunków działania z zakresu ochrony czynnej powinny być prowadzone i wspierane w pierwszej kolejności. Należy zaznaczyć, że ani ustawa, ani rozporządzenie nie zakazują (a art. 60 ust. 2 ustawy wręcz nakazuje) prowadzenia takich działań także w stosunku do innych gatunków – jeśli zostanie rozpoznana taka potrzeba.

Ochrona częściowa

Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody, gatunki objęte ochroną częściową zostały w każdym z rozporządzeń wymienione w dwóch załącznikach. Załączniki nr 2 zawierają wszystkie gatunki objęte ochroną częściową. W załącznikach nr 3 powtórzono te gatunki, które mogą być przedmiotem pozyskania do celów gospodarczych.

Wydając zezwolenie na pozyskanie, wojewoda (a w parku narodowym – jego dyrektor) określa kto, kiedy, gdzie, jaki gatunek, w jakiej liczbie lub ilości oraz w jaki sposób może pozyskiwać. Określa także termin, w którym należy przedstawić informację o wykorzystaniu zezwolenia. Zezwolenie na pozyskiwanie roślin i grzybów w lasach wydaje się w porozumieniu z właścicielem lub zarządcą lasu (np. właściwym nadleśnictwem).

Pozyskane na podstawie zezwolenia rośliny, a także ich części i produkty pochodne, mogą być przedmiotem legalnego obrotu i można je posiadać bez dalszych zezwoleń. Choć ustawa o ochronie przyrody nie uwzględnia zwolnienia takich roślin z zakazu przetwarzania, należy przyjąć, że zwolnienie takie jest logicznym następstwem zwolnienia z zakazu posiadania i obrotu.

W przypadku grzybów ustawa nie przewiduje możliwości wprowadzenia analogicznych zwolnień od zakazów w stosunku do okazów pozyskanych na podstawie zezwolenia. Zastosowano więc jedyne możliwe rozwiązanie – nie wprowadzono w ogóle w stosunku do gatunków objętych ochroną częściową grup zakazów dotyczących posiadania, przetwarzania i obrotu.

Strefowa ochrona roślin i grzybów

Korzystnym dla ochrony przyrody rozwiązaniem jest wprowadzenie możliwości obejmowania niektórych roślin i grzybów ochroną strefową. Do tej pory tę formę ochrony stosowano z powodzeniem wobec niektórych ptaków i gadów. Strefy tworzy wojewoda (a w parku narodowym – jego dyrektor). Zgodnie z ustawą granice takich stref powinny być oznaczone tablicami z napisem: „ostoja roślin” lub „ostoja grzybów”, oraz: „osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony”.

W strefie ochrony zabrania się: przebywania osób (z wyjątkiem właściciela danej nieruchomości oraz osób sprawujących zarząd i nadzór nad tym obszarem), wycinania drzew lub krzewów, dokonywania zmian stosunków wodnych (z wyjątkiem wypadków, gdy jest to związane z potrzebą ochrony gatunków – należy przyjąć, że chodzi o gatunki, dla których utworzono ostoję) oraz wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji. Wojewoda (lub odpowiednio dyrektor parku narodowego) może zezwolić na wycinanie drzew lub krzewów, a na odstępstwa od pozostałych zakazów może wydać zezwolenie jedynie minister środowiska.

W wypadku 4 gatunków roślin ochroną tą należy obejmować cały zbiornik wodny lub całe torfowisko, na którym występują. Dla pozostałych gatunków roślin i wszystkich gatunków grzybów tworzy się strefy w promieniu od 30 do 100 m od zewnętrznych granic ich stanowisk. Ponieważ zgodnie z ustawą o ochronie przyrody ostoje te można tworzyć (jest to zalecane), ale nie ma takiego obowiązku, należy przyjąć, że podane rozmiary to maksimum, a biorąc pod uwagę miejscowe warunki, można także tworzyć strefy mniejsze.

Nowe obowiązki

Ustawa o ochronie przyrody wprowadza szereg nowych obowiązków dla różnych organów administracji publicznej i innych instytucji, związanych z ochroną gatunkową. Dotyczą one m.in. gromadzenia danych i sprawozdawczości. Dla skuteczności ochrony gatunkowej największe znaczenie mogą mieć następujące postanowienia:
- obowiązek podejmowania działań w celu ratowania zagrożonych wyginięciem gatunków objętych ochroną gatunkową spoczywa na wszystkich organach ochrony przyrody (ministrze, wojewodach, starostach oraz wójtach, burmistrzach i prezydentach miast);
- minister środowiska powinien opracowywać programy ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem;
- jeżeli zmiany w środowisku (stwierdzone lub przewidywane) mogą zagrozić roślinom lub grzybom objętym ochroną gatunkową, wojewoda, a na obszarach morskich minister środowiska, jest zobowiązany podjąć działania w celu wyeliminowania przyczyn zagrożeń oraz trwałego zachowania gatunku, jego siedliska lub ostoi;
- prowadzenie jakichkolwiek robót ziemnych zmieniających stosunki wodne na terenach, na których znajdują się skupienia roślinności o szczególnej wartości przyrodniczej (w tym gatunków chronionych) następuje na podstawie decyzji wojewody, który przed wydaniem pozwolenia na budowę ustala warunki prowadzenia robót;
- służby parków krajobrazowych powinny prowadzić inwentaryzację stanowisk roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową oraz ich siedlisk;
- ogrody botaniczne muszą uczestniczyć w badaniach mających na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem, edukować w zakresie ochrony gatunkowej oraz prowadzić uprawę gatunków zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony ex situ, a następnie wprowadzać je do środowiska przyrodniczego.

Błędy w rozporządzeniach

Projekty rozporządzeń były szeroko konsultowane i nowe listy gatunków chronionych uzyskały szeroką akceptację zarówno środowisk naukowych jak i organizacji przyrodniczych. Niestety, po zakończeniu procesu konsultacji, tuż przed podpisaniem Rozporządzenia, już bez dalszego zasięgania opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody, wprowadzono kilka „poprawek”. Listę gatunków roślin objętych ścisłą ochroną gatunkową uzupełniono m.in. o mszaka – sierpowca błyszczącego (Drepanocladus vernicosus), który jest synonimiczną nazwą znajdującego się już na liście haczykowca błyszczącego (Hamatocaulis vernicosus). Znacznie poważniejsze błędy zawiera rozporządzenie w sprawie ochrony gatunkowej grzybów – wykreślono część gatunków z Załącznika nr 3 i całkowicie zmieniono zawartość Załącznika nr 4.

Załącznik nr 3 zawiera gatunki, które mogą być pozyskiwane do celów gospodarczych. W ostatniej chwili wykreślono z niego kilka gatunków – przede wszystkim dość pospolitych i atrakcyjnych pod względem kształtu chrobotków (Cladonia), wykorzystywanych w bukieciarstwie (głównie jako ozdoba różnych ikeban i innych kompozycji). Jednocześnie pozostawiono je w Załączniku nr 2, jako gatunki objęte ochroną częściową. Gatunki te były proponowane do ochrony tylko dlatego, aby skala i sposób ich pozyskiwania mogły być kontrolowane. Ich wykreślenie z Załącznika nr 3 oznacza, że albo w Polsce porosty nie będą już wykorzystywane w bukieciarstwie (przynajmniej legalnie), albo będą do tych celów zbierane mniej atrakcyjne, ale nie objęte ochroną (choć często rzadsze) gatunki chrobotków. Należałoby albo przywrócić te gatunki w Załączniku nr 3, albo przenieść je do Załącznika nr 1 (ochrona ścisła). Jeśli bowiem nie mogą być pozyskiwane, nie ma innych przesłanek przemawiających za obejmowaniem ich ochroną częściową (kwalifikują się tam także gatunki mogące powodować szkody gospodarcze lub przyrodnicze, co tych porostów nie dotyczy).

Zmiana w Załączniku nr 5 jest znacznie poważniejsza. Zamiast proponowanych sześciu naprawdę rzadkich i zagrożonych gatunków porostów, z niejasnych przyczyn w ostatecznej wersji Rozporządzenia znalazły się trzy najpospolitsze gatunku brodaczek (Usnea) oraz najliczniejszy granicznik – płucnik (Lobaria pulmonaria). Szacuje się, że tylko w północnej Polsce może być ok. 2000 drzew z Lobaria pulmonaria i po kilka do kilkudziesięciu (w przypadku Usnea hirta) tysięcy stanowisk wymienionych brodaczek. Tworzenie stref ochrony dla tych gatunków jest nieracjonalne (wymagałoby wyłączenia z użytkowania nawet kilkuset tysięcy hektarów lasów w skali kraju)! Przepis ten nie może być więc przestrzegany, i jeśli nie zostanie szybko skorygowany, będzie deprecjonował znaczenie wszystkich unormowań dotyczących ochrony gatunkowej.

Nie chronione też chronione

To, że jakieś rośliny lub grzyby nie znalazły się na liście gatunków chronionych nie oznacza, że mogą być one niszczone bez jakiegokolwiek powodu. Jedną z istotnych nowości nowej ustawy o ochronie przyrody jest jej artykuł 125, który mówi, że wszelkie rośliny i grzyby (oraz zwierzęta), a także ich siedliska, nieobjęte formami ochrony przyrody, mogą być niszczone (lub zabijane) jedynie w związku z: realizacją zadań uzasadnionych potrzebami ochrony przyrody, prowadzeniem badań naukowych, edukacją, racjonalną gospodarką, amatorskim połowem ryb, zbiorem na własne potrzeby, prowadzeniem akcji ratowniczej, bezpieczeństwem powszechnym, sanitarnym i weterynaryjnym, ochroną życia i zdrowia ludzi oraz zapobieganiem skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniem. Oznacza to, że np. jadalne, niechronione gatunki grzybów możemy zbierać na własne potrzeby lub na sprzedaż. Jednak gdyby przyszła nam ochota wyładować swoją frustrację poprzez kopanie wszystkich napotkanych w lesie grzybów, jej spełnienie również stanowiłoby wykroczenie (zgodnie z art. 131 pkt 13 ustawy).

Na zakończenie warto zaznaczyć, ze zgodnie z art. 53 ustawy o ochronie przyrody, wojewodowie mogą w drodze rozporządzeń obejmować ochroną gatunkową na terenie województwa (na czas ograniczony) gatunki, które nie zostały ujęte w rozporządzeniu ministra.

Zawsze aktualne listy gatunków chronionych, teksty aktów prawnych i ich omówienia, kryteria, które zadecydowały o zakwalifikowaniu poszczególnych gatunków do ochrony – wszystko to można znaleźć w Internecie na naszej stronie.

Andrzej Kepel

Artykuł powstał w ramach projektu finansowanego przez Fundację Fundusz Współpracy, Jednostka Finansująco-Kontraktująca.