Martwe drewno pełne życia

Bardzo wiele gatunków bezkręgowców, w tym owadów, jest uzależnionych od obecności martwego drewna w lesie. Nieznana zapewne większości czytelników nazwa – owady saproksyliczne – zarezerwowana jest dla tych gatunków, które podczas części swego życia są zależne od obumierających drzew i martwego drewna lub od zasiedlających ten substrat grzybów i innych owadów. Jedne z nich są niepozorne i łatwo ujdą naszej uwadze, inne wprost przeciwnie – zachwycają rozmiarami czy barwami i nie sposób przejść obok nich obojętnie. Znaczna część gatunków saproksylicznych należy do bardzo rzadkich i zagrożonych. Odnajdziemy je na liście zwierząt objętych ochroną prawną, w Polskiej czerwonej księdze zwierząt i na „czerwonych listach”, a także w załącznikach Konwencji Berneńskiej i Dyrektywy Siedliskowej.

Owady saproksyliczne najliczniej reprezentowane są przez chrząszcze należące do ponad siedemdziesięciu rodzin. Przykładowo można wymienić choćby: kózkowate (Cerambycidae), ryjkowcowate (Curculionidae) i bogatkowate (Buprestidae). Znajdziemy je także w innych grupach systematycznych, m.in. wśród pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera), błonkówek (Hymenoptera), motyli (Lepidoptera) i muchówek (Diptera).

Opisywane owady dzieli się na różne grupy. Rekrutują się wśród nich kambiofagi, czyli te żyjące pod korą, a także w korze drzew i krzewów, oraz saproksylofagi – gatunki odżywiające się drewnem. Pokarmem mykofagów jest grzybnia grzybów rozkładających drewno, jak również ich owocniki, które możemy znaleźć na obumierających i martwych drzewach. Drapieżcy, związani w sposób pośredni z martwym, rozkładającym się drewnem, polują na bezkręgowce (w tym owady) zasiedlające takie środowisko. Kolejną grupą są parazytoidy. Ich larwy pasożytują na saproksylicznych owadach. Są też koprofagi, które odżywiają się odchodami zwierząt żyjących w martwym drewnie, oraz nekrofagi, których pokarmem są nieżywe zwierzęta lub ich szczątki znajdujące się w martwym drewnie albo dziuplach starych, żywych drzew. Bezkręgowce saproksyliczne żyją również w soku wyciekającym z drzew, używają drewna jako materiału konstrukcyjnego na swoje gniazda, a także wykorzystują martwe drzewa jako miejsce gniazdowania lub schronienia przed drapieżcami, niekorzystną pogodą czy też jako miejsce zimowania. Przedstawiciele omawianej grupy zasiedlają rozmaite rodzaje mikrośrodowisk (są to m.in.: konary i gałęzie, martwe pnie – zarówno stojące, jak i leżące – pniaki, korzenie, martwice boczne na żywych drzewach, dziuple). Żyją na materiale w różnych fazach rozkładu. Wiele spośród nich to tzw. polifagi, które egzystują w drewnie i próchnie różnych gatunków drzewiastych. Sporo należy również do monofagów, które podczas swego rozwoju zależne są od jednego gatunku lub rodzaju drzewa.

Owady saproksyliczne biorą udział w różnych procesach, które zachodzą w ekosystemie i są nieodzownym czynnikiem równowagi ekologicznej, czyli homeostazy¹. Wynikiem ich działalności są takie procesy, jak: rozkład i mineralizacja substancji organicznej (bardzo istotna jest tu rola omawianych owadów w rozdrabnianiu i rozkładzie drewna przy udziale przenoszonych przez nie saprofitycznych grzybów), ograniczanie liczebności innych fitofagów², a także przygotowanie miejsc do życia dla innych zwierząt. Stanowią także ważny składnik łańcuchów pokarmowych (wchodzą na przykład w skład diety ptaków). Również proces zapylania roślin jest po części wynikiem obecności na kwiatach imagines (dorosłych osobników) różnych gatunków saproksylicznych, które odżywiają się pyłkiem lub/i nektarem kwiatów.

Istnieje prosta zależność – im większa będzie ilość i zróżnicowanie martwego drewna oraz różnorodność naturalnych faz fluktuacyjnych³ i sukcesyjnych ekosystemu leśnego, tym większe będzie bogactwo gatunkowe owadów saproksylicznych. Wiele z nich wybiera jako środowisko życia stare, żywe drzewa z obumierającymi konarami i gałęziami, dziuplami lub martwicami bocznymi. Niektóre mogą żyć wyłącznie na takich drzewach, w których tworzą się specyficzne mikrośrodowiska wykorzystywane przez gatunki stenotopowe⁴. Specyficzność środowisk życia tej grupy zwierząt powoduje niestety, że należą one do najbardziej zagrożonych w Europie.

Największy wpływ na spadek liczebności owadów saproksylicznych w Polsce i w większości krajów Europy mają zabiegi, które stosuje się w ramach gospodarki leśnej. Konieczność utrzymania dobrego stanu sanitarnego drzewostanów nakazuje usuwanie drzew osłabionych, zasiedlonych przez owady i inne organizmy rozkładające drewno. W ten sposób ograniczana jest bioróżnorodność i zdolności homeostatyczne ekosystemu.

Nietrudno odgadnąć, że odpowiednie warunki mogą tym bezkręgowcom zapewnić w pełni jedynie obszary ochrony ścisłej o odpowiedniej wielkości, na których nie wycina się drzew i nie ingeruje w naturalne procesy zachodzące w środowisku leśnym, jak dzieje się to w lasach gospodarczych. Przyjmuje się, że aby kompletnie realizować ochronę owadów saproksylicznych, konieczny jest obszar leśnego rezerwatu ścisłego obejmujący co najmniej kilkaset hektarów. Podstawowym warunkiem niezbędnym do istnienia tych zagrożonych gatunków jest zachowanie czasowej i przestrzennej ciągłości ich bazy żerowej. Spore znaczenie mają tu ograniczone możliwości przemieszczania się części gatunków. Gdy owady nie znajdą w swoim otoczeniu dogodnego miejsca do rozwoju, nie wydadzą po prostu potomstwa. Najbardziej zagrożone wśród nich są te, które posiadają małą siłę rozprzestrzeniania i zamieszkują stare, ale żywe, dziuplaste, nasłonecznione drzewa na skrajach lasu, przy drogach lub w przerzedzonych drzewostanach.

Należy pamiętać, że bez efektywnej ochrony środowisk życia rzadkich gatunków, nie ochronimy skutecznie tych ostatnich. W kwestii ochrony owadów saproksylicznych w Polsce ciągle jest jeszcze wiele do zrobienia: należy między innymi prowadzić dalsze badania nad rozmieszczeniem i biologią rzadkich gatunków, tworzyć nowe rezerwaty przyrody, a także egzekwować w praktyce pozostawianie odpowiedniej ilości różnych rodzajów martwego drewna w lasach gospodarczych.

Warto na koniec wspomnieć, że unikatowym i najbogatszym w Europie środowiskiem dla tej grupy bezkręgowców jest Puszcza Białowieska.

Jakub Michalcewicz
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Katedra Ochrony Lasu, Entomologii i Klimatologii Leśnej
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie